نویسنده: نیلوفر علیپور
استاندارد :
حتما شما هم نام استاندارد را بارها و بارها برای موارد گوناگون شنیده‌اید. در روز جهانی استاندارد می‌خواهیم نگاهی داشته باشیم به فرش و استاندارد. به نظرتان استانداردهای فرش دستباف چیست؟ این استانداردها را چه کسانی تعیین می‌کنند؟ اگر دوست دارید درباره استانداردهای فرش دستباف بدانید حتما تا انتهای این یادداشت با ما باشید.
یکی از سازمان‌های که در زمینه فرش دستباف در ایران استانداردهایی را تعیین می‌کند، موسسه ملی استاندارد ایران است. سازمان ملی استاندارد ایران از اعضای سازمان بین‌المللی استاندارد است و در تدوین استانداردهای ملی ایران ضمن توجه به شرایط کلی و نیازمندی‌های خاص کشور، از آخرین پیشرفت‌های علمی، فنی و صنعتی جهان و استانداردهای بین‌المللی بهره‌گیری می‌کند. این سازمان می‌تواند با رعایت موازین پیش‌بینی شده در قانون، برای حمایت از مصرف‌کنندگان، حفظ سلامت و ایمنی فردی و عمومی، حصول اطمنیان از کیفیت محصولات و ملاحظات زیست محیطی و اقتصادی، اجرای بعضی از استانداردهای ملی ایران برای محصولات تولیدی داخل کشور را با تصویب شورای عالی استاندارد اجباری کند.
اندیشه تشکیل سازمان بین‌المللی استاندارد در ۱۴ماه اکتبر سال ۱۹۴۷ در نشست رؤسای مؤسسه‌های استاندارد بیست‌وپنج کشور در لندن شکل گرفت. از سال ۱۹۷۰، ۱۴ ماه اکتبر به نام روز جهانی استاندارد تعیین و نامگذاری شده است.
استانداردهای فرش دستباف :
موسسه ملی استاندارد با تشکیل کمسیون‌هایی در زمینه فرش با حضور کارشناسان نساجی، فیزیک و فرش این استانداردها را تدوین می‌کند. شیرین صوراسرافیل، از پژوهشگران فرش دستباف ایران، رسام عرب‌زاده و ابوالفضل رجبیان ازجمله کارشناسان فرش دستباف هستند. هدف از این استانداردها تولید فرش دستباف با کیفیت است تا فرش‌ها با کمترین عیب به بازار عرضه شوند. رعایت تمام استانداردهای فرش دستباف باعث می‌شود تا مشتریان و مخاطبان رضایت بیشتری داشته باشند و میزان فروش نیز بالا رود. اما به راستی استانداردهای فرش دستباف چیست که باعث می‌شود تا شما با رضایت کاملی فرش دستباف را بخرید؟
مواد اولیه
مواد اولیه در فرش نخ‌های ابریشمی، پشمی و پنبه‌ای است. پشم عبارت است از یک نوع لیف پروتئینی که از روی بدن گوسفند چیده می‌شود. و در فرش‌بافی به‌صورت نخ پرز و گاهی نخ تار به کار می‌رود. ارزش پشم بر اساس رنگ‌بندی و ظرافت آن است. پنبه نوعی لیف سلولزی است که از بوته پنبه گرفته شده و معمولا برای چله و پود قالی (تارو پود) به کار می‌رود. این لیف معمولا به وسیله ماشین تبدیل به نخ می‌شود.
نخ‌های پنبه‌ای باید از صددرصد پنبه تشکیل یافته و در سیستم ریسندگی پنبه‌ای تهیه شده باشد. ابریشم عبارت است از یک نوع لیف پروتئینی که از کرم ابریشم به‌دست میآید و برای نخ پرز و تار فرش‌های ریزباف مصرف می‌شود. نخ‌های آماده ابریشمی باید صد درصد از ابریشم طبیعی باشد. ابریشم طبیعی چندلا بوده و به‌صورت کلاف پیچیده شده و آماده مصرف باشد. نمره نخ، تاب نخ و مقاومت نخ تا حد پارگی ازجمله موارد مهم در کیفیت نخ‌ها است.
رنگ
نخ‌های استفاده شده در فرش دستباف به شیوه طبیعی رنگرزی می‌شوند. رنگرزی با گیاهانی مانند روناس، اسپرک، پوست انار، برگ مو، پوست گردو و… انجام می‌شود. رنگ فرش دستباف باید از نظر ثبات رنگ در مقابل عواملی مانند نور، شست‌وشو و حلال‌ها مرغوبیت داشته باشد.
گره
گره عملی است که در آن نخ پرز در حول محور تارهای زیر و رو گره می‌خورد. با کنار هم قرار گرفتن گره‌ها نقش فرش نمایان می‌شود. گره‌های فرش باید متقارن (ترکی)، نامتقارن (فارسی)، جفتی (جفتی‌بافی) باشد و استفاده از گره‌های ناصحیح مانند بی‌گره‌بافی در فرش‌های دستباف غیر مجاز است. بی‌گره‌بافی در این نوع بافت نخ پرز فقط دور نخ‌های تار عبور داده می‌شود و فاقد هر گونه گره است و با اندک نیرویی از فرش خارج می‌شود.
رج‌شمار
تعداد گره در واحدی از طول که عامل اصلی در تعیین کیفیت فرش است. رج‌شمار فرش نشان‌دهنده تراکم فرش دستباف است که تعداد گره در واحدی از یک گره ذرعی (در بافت فارسی معادل ۵/6 سانتی‌متر و در بافت ترکی معادل ۷ سانتی‌متر) یا تعداد گره در دسی متر‌مربع از سطح فرش است.
ابعاد
فرش‌های دستباف در اندازه‌های متفاوتی بافته می‌شوند و بر اساس ابعادشان نیز نام‌های متفاوتی ازجمله قالیچه، ذرع و نیم، پشتی، پادری و… دارند. اساس کلی اندازه‌گیری در ازای پهنای فرش‌های دستباف در سیستم متریک است.
نقشه و طرح
نقشه عبارت است از طرحی که برای بافته شدن روی قالی به‌وسیله افرادی آشنا و با تجربه روی کاغذهای شطرنجی رسم می‌شود . نقشه با خطوط شکسته در روستاهای ایران بافته می‌شود و معمولا برای این طرح‌ها به نقشه احتیاج نیست. نقشه با خطوط منحنی در شهرها و مراکزی بافته می‌شود که امکان تهیه نقشه وجود داشته باشد و دارای خطوط منحنی است که معمولا در تمام سطح فرش پیچش دارد. طرح‌های فرش ایران عبارت‌اند از: آثار باستانی و ابنیه اسلامی، شاه‌عباسی، اسلیمی، اقتباسی، افشان، واگیره‌ای (بندی)، بته‌ای (بته جقه)، درختی، ترکمن، شکارگاهی، گل فرنگ، قابی (خشتی)، گلدانی، ماهی درهم، محرابی، محرمات، هندسی، ایلی و عشایری، تلفیقی.
دار و ابزار
دار عبارت است از کادری مربع یا مستطیل شکل که قابلیت تحمل نیروهای کششی وارده از طرف چله‌ها را برای مدت طولانی داشته و فرش روی آن بافته می‌شود. به‌طورکلی در ایران دار قالی از چوب یا فلز ساخته می‌شود. معمولا بر حسب شرایط زیستی ممکن است عمودی یا افقی باشد.
متناسب با شرایط فرهنگی و منطقهای هر ناحیه، ابزار خاصی جهت بافت فرش‌های دستباف استفاده می‌شود. قیچی برای چیدن نوک اضافی خامه گره زده شده به کار می‌رود و انواع مختلف دارد. ممکن است لبهها و دستههای آن در یک سطح نبوده (مانند قیچی ترکی) یا لبههای قیچی ضخامت بیشتری متناسب با ارتفاع پرزها داشته باشد (مانند قیچی اصفهانی). چاقو (کارتک) ابزاری است که برای بریدن خامه پس از گره زدن به کار می‌رود و در بافت فرش‌های نوع فارسی بافت متداول است. قلاب نوعی چاقوی قالی‌بافی است که نوک آن حالت قلاب داشته و برای بافت فرش و گره زدن خامهها و نیز بریدن آن‌ها از این وسیله استفاده می‌شود و در یافت فرش‌های نوع ترکی بافت متداول است.
دفه (دفتین ـ کرکیت) :
ابزاری هستند که برای کوبیدن پود و گره‌های زده شده از آن‌ها استفاده می‌شود. در ترکی به آن دفه و در فارسی به آن شانه و… گفته می‌شود و نوع و شکل آن‌ها نیز متفاوت است. سیخ یا ابزار پودکشی سیخ تسمه فلزی نازکی است که سر آن حالت قلاب داشته و برای پودکشی از لابه‌لای چله‌ها در بعضی از مناطق برای سرعت بخشیدن به عمل بافت از آن استفاده می‌شود. شانه ابزاری است که برای کرک‌گیری و جدا کردن الیاف کوتاه پشمی از خامه پس از گره زدن و برش آن استفاده می‌شود. و پس از بافت چند رج یک بار عمل کرک‌گیری انجام می‌شود.
اینها مواردی است که سازمان استاندارد برای بافت فرش در نظر می‌گیرد تا بر اساس این استانداردها فرش مناسب و باکیفیت بافته شود. شما می‌توانید تجربیات و نظرات خود را درباره استاندارهای فرش با ما در میان بگذارید. همچنین می‌توانید فرش‌های دستباف را از فروشگاه فرش دستباف سی‌پرشیا به‌صورت اینترنتی خریداری نمایید.