درختان، که از عناصر تزئینی و نقشمایه‌های مهم باغ‌ها و قالی‌های ایرانی هستند، به شیوه‌های واقع‌گرایانه و تجریدی، در فرش بافته می‌شوند. آن‌ها از پیش از تاریخ، برای بشر و به ویژه در شرق، همواره با مفاهیم عرفانی و نمادین ازشمندی در پیوند بوده و یادآور جاودانگی و زایش هستند. از میان درختان، بید مجنون را در چین و ژاپن، بشارت‌دهنده بهار و مظهر زیبایی زنانه می‌دانسته‌اند. در ادبیات فارسی و در میان شاعران و نویسندگان، نمادی از عشق نافرجام و پرحسرت و عاشق دلشکسته است. این نقش در بسیاری موارد در کنار تصویری از عشاق و یا دراویش بافته می‌شود و به جز این، برای پوشش قبر و فرش مراسم سوگواری هم به کار می‌رود. از این رو، بید مجنون، به نقش بیدگریان نیز شناخته می‌شود. در غرب نیز این درخت نمادی از سوگواری است.
مناطق مهم علاقمند به بید مجنون
نمونه‌های زیبایی از نگاره بید مجنون در بافت فرش‌های اصفهان، جوشقان، همدان، سبزوار، ملایر، بیجار، اراک، سنه، تبریز، میمه و به ویژه فرش‌های خشتی استان چهارمحال و بختیاری استفاده شده است. بر بسیاری از قالیچه‌های نفیس و با ارزش باقیمانده که بیشتر نزد کلکسیونرها موجود است، از جمله دستبافته‌های بیجار، که یادگار سفارش امرا و روسای ایلات و عشایر بوده و به قصد پیشکش برای مقامات بالاتر بافته شده‌اند، نقش بید مجنون وجود دارد.
در نمونه پیش رو، یکی از جمله قالی های کلاسیک ایران که نقش بید مجنون در آن به کار رفته است، را مشاهده می‌کنبد. این نمونه بافت اصفهان و متعلق به دهه پنجم قرن چهاردهم هجری شمسی است و همینک در کاخ‌موزه نیاوران نگهداری می‌شود. طرح لچک‌ترنج این قالی، از یکی از نقشه‌های قدیمی و مشهور منطقه جوشقان اقتباس شده است. قاب‌هایی متعدد با الگویی لوزی‌شکل، همراه گل‌هایی چندپر یا گرد را نشان می‌دهد. شیوه‌ای که از اصول طراحی زمینه در گروهی از نقشه‌های روستای بزرگ جوشقان و نه اصفهان است و اغلب چهار بید مجنون در لچک‌ها و در برخی موارد در ترنج، این طرح وجود دارد.
نمونه‌هایی دیگر
نقشه خشتی، که بیشتر پژوهشگران، خاستگاه آن را منطقه خوش‌آب‌وهوای شلمزار در استان چهارمحال و بختیاری می‌دانند، طراوت و سرزندگی خاصی دارد. این نقشه یکی از متنوع‌ترین و زیباترین نمونه‌های حضور بید مجنون در فرش ایرانی را به تصویر می‌کشد. به طوری که بر اساس پژوهش‌های انجام شده، بیش از ۳۰ نوع نقش بید مجنون در قالی‌های خشتی استان چهارمحال و بختیاری بافته می‌شود.
در این نقشه‌ها درخت، یا در مرکز خشت قرار دارد و ساقه‌هایی اغلب در تعداد فرد، (سه یا پنج) آن را آراسته است (که بیشتر در سامان، قهفه‌رخ (فرخشهر) و شلمزار متداول است) و یا اینکه مانند بیدهای مجنون چالشتر، تنه درخت، به یک سوی قاب خشتی مایل‌تر است و شاخه‌ها، که دیگر قرینه بودن تعدادشان مطرح نیست، بیشتر به سمت مقابل تنه درخت آویزان شده‌اند. در هر حالت، طراح یا بافنده فرش توانسته بید مجنون را به زیباترین شکل در عین تعادل ترسیم کند. همچنین توانسته با بهره‌گیری از نقوش عمدتا شکسته و هندسی، این درخت را به جذاب‌ترین حالت ممکن، اغلب بر زمینه‌ای سفید بنشاند. در انتهای تنه درخت برخی نمونه‌های شلمزار، فرم مثلثی شکلی وجود دارد که تعدادی از شاخه‌های بید از آن آویزان است. به واسطه شباهت این فرم با نظربند، آن را بلاگردان و یا دفع‌کننده چشم زخم نیز می‌دانند.
لیلی و مجنون
احتمالا شما هم با شنیدن نام این درخت، یادی از مجنون لیلی می‌کنید. داستان لیلی و مجنون را شاعران ایرانی از جمله رودکی، باباطاهر، امیرخسرو دهلوی و عبدالرحمان جامی به زیبایی روایت کرده‌اند. داستان‌های عشاق نامداری همچون لیلی و مجنون که توسط نظامی به نظم درآمده، دستمایه بافندگان قالی‌های تصویری ایران، به ویژه در دوره قاجار قرار گرفته‌اند. در این نمونه‌ها، که مضامینی عاشقانه دارند، درخت بید، بیش از همه، در کنار تصویر مجنون بافته شده است. این تاکیدی بر مفهوم نمادینش در ادبیات کلاسیک ایران است. از جمله در تصویر بالا، بافت کرمان، که مجنون دل شده را در کنار درخت بید نشان می‌دهد و داستان عشق نمادین و غم‌انگیز ایرانی قرن دوازدهم لیلی و مجنون، اثر نظامی گنجوی را در این دستبافته، روایت می‌کند.
درخت بید مجنون در نوع دیگری از قالی‌های تصویری ایران که مضامین عارفانه دارد و به قالی‌های درویشی موسوم است نیز مشاهده می‌شود. گفتنی است دراویش و بوداییان، این درخت را نمادی از فروتنی می‌شناسند.
همچنین بخوانید: درخت زندگی؛ کهن ترین طرح فرش دستباف