بیرجند، از مهم‌ترین شهرهای شرق ایران است و در مرکز استان خراسان جنوبی قرار دارد. این شهر دارای سنت‌هایی کهن و قدمتی بیش از دو قرن در قالیبافی است. از زمان قدرت گرفتن شرکت‌های خارجی در امر تجارت فرش تا آغاز جنگ جهانی دوم، فرشبافی در این شهر رونق یافته بود. پس از آن، رفته رفته از رونق و شهرت این قالی‌ها کاسته شد. جفتی‌بافی، نیز نقش مهمی در این ستردگی ایفا کرد. جفتی‌بافی که در بیرجند به “بُتون” معروف است اوایل دوره قاجار ابتدا در مشهد زده شد. سپس در بیرجند و روستاهای مهم قالی‌بافی‌اش (مود و درخش) رایج شد و به زودی به کرمان هم رسید.
این در حالی است که تا آن زمان، بافته‌های درخش و مود، که همچنان از مراکز مهم قالیبافی هستند، در مقام ارزشمندترین دستبافته‌های ایران قرار داشت. نام قالی‌های قدیم مود و درخش در بازار جهانی فرش می‌درخشید. هر چند که امروزه فرشبافی آن، در مقایسه با گذشته، اعتبارش را از دست داده است. از سال ۱۳۳۰ با حضور افرادی چون حاج حسین امینی، که از تجار و تولیدکنندگان صاحب‌نام و پیشکسوت بیرجند بود، برای بهبود بازار فرش بیرجند تلاش شد. سرانجام تولیدات مرغوب آن‌ها توانست شهرت جهانی رو به ویرانی فرش بیرجند را به آن بازگرداند.
طرح، رنگ و بافت قالی های بیرجند:
طرح لچک و ترنج “ربعی سعدی”، طرح کله اسبی، طرح‌های ماهی درهم، بوته امیری، بته جقه، خشتی، درختی و محرابی، طاووسی (چهار شعله)، از جمله طرح‌های مهم در قالی‌های بیرجند است. از این میان، ریزه ماهی بیرجند در قالب‌های مختلف شامل: دایره، خشتی، محرمات، سراسری، کف ساده، ترنج بیضی، ترنج خورشیدی، ترنج ستاره‌ی هشت پر، ترنج کشکولی، ترنج لوزی طراحی شده است.
طرح ربعی سعدی را محمدحسین دستجردی، معروف به سعدی، نزدیک به صد و سی سال پیش طراحی کرده است. این طرح بر اساس لچک‌ترنج است و در مقیاس یک چهارم طراحی می‌شود. ترنجی ۱۶ یا ۳۲ کلاله دارد. محلی‌ها به این کلاله‌ها کله می‌گویند. ترنج‌ها دارای میان ترنج و لچک‌ها به صورت تو در تو هستند. میان ترنج‌ها و لچک‌ها با نقش و طرحی متمایز از دیگری تزیین می‌شوند. مهم‌ترین شناسه رنگ در قالی‌های بیرجند، کاربرد رنگ‌های سرمه‌ای، لاکی و نخودی است.
به طور کلی قالی‌های این شهر دارای رجشمار ۳۰ تا ۴۵ هستند. فرش بیرجند به شیوه لول‌بافت بر دارهای عمودی و متحرک بافته می‌شود. گره فارسی و گاها جفتی‌بافی از مشخصات این قالی است. گرچه در سال‌های اخیر، با آگاه شدن بافندگان از خطراتی که ناشی از جفتی‌بافی، منافع فرش بیرجند را تهدید می‌کند، کمتر شاهد آن هستیم. سنت پود‌دهی و شیرازه‌بافی در قالی‌های بیرجند به صورت یک پود و یا چندچین یک پود و شیرازه‌ی متصل است. یعنی ابتدا دو پود نازک که به آن “سِپود” می‌گویند و سپس یک پود ضخیم که “پودلُک” می‌نامندش، رد می‌کنند.
چهره های فرش بیرجند:
میرزاعلی درخشی، شرکت شرق بیرجند (با سهامدارانی مانند ابراهیم علم و امیر اسداله علم، محمدرضا سپهری، شاهزاده معتضدی)، مرغوبی، عبدالعلی احمدی، عبدالمجید جمشیدی، حاج قاسم خامنه‌ای، اسدی، ابوالقاسم ملک، غلامحسین کامیابی، حاج غلامرضا بازرگان، فرسات و و پرآوازه‌تر از همه حسین امینی، از معروف‌ترین استادان و تولیدکنندگان فرش بیرجند از گذشته تا به امروز هستند. همچنین در میان طراحان قدیمی قالی در منطقه بیرجند، حسین سعدی، استاد عزیز محمد زهرایی و جمشید مود از شهرت و اعتبار زیادی برخوردار هستند. محمد کریم کرمانی و محمد محسن لطفی از دیگر طراحان قدیم همچنین مرحوم استاد محمد علی صمیمی، از فعال‌ترین طراحان بیرجند بودند.
همچنین بخوانید: فرش نایین رنگی از دل کویر