تاریخ پیدایش گل فرنگ
گل فرنگ یکی از پرطرفدارترین نقوش فرش‌های ایرانی است. گل همیشه در قالی‌های ایران شکفته و درخشان بوده است، از جمله گل سرخ. اما گل فرنگ، همانطور که از نامش هم پیداست، با فرنگ بی ارتباط نیست. ردپای این نقش در هنر ایران، به دوره آل‌بویه برمی‌گردد. مورخان هنر عصر صفوی، از جمله: قطب‌الدین‌محمد قصه‌خوان در دیباچه‌اش بر مرقع شاه‌طهماسب (۹۶۹ هجری)، احمد مشهدی بر دیباچه مرقع امیر غیب‌بیک (۹۷۳ هجری) و قاضی احمد قمی، در گلستان هنر (۱۰۰۵هجری)، با توجه به آثار و گفته‌های پیشینیان خود، هنر نگارگری و کتاب آرایی ایران را دارای هفت اصل شامل: اسلامی، خطایی، فرنگی، فصّالی، ابر، واق و گره دانسته‌اند. صادقی بیک در کتاب قانون‌الصور به این نام اشاره کرده است. گرچه برای حفظ اصول شعر، واق را پیش از آن آورده است. او می‌نویسد:
چنین کرد اوستادم رهنمایی که هست اسلیمی و دیگر ختایی
ز ابر و واق اگر آگاه باشی چو نیلوفر، فرنگی خواه باشی
مکن از بند رومی هم فراموش کند چون اسم هر یک جای در گوش
با این حال در دوره صقوی در اثر تبادلات فرهنگی، اقتصادی و هنری ایران و اروپا که به رواج فرنگی‌سازی منجر شد، نمونه‌های مختلفی از عناصر تزئینی گل فرنگ مآب (به همراه دیگر عناصر تزیینی غیرایرانی) به ایران راه یافت. این نقش در هنر ایران، گل کرد و تا پایان دوره زندیه بیشتر در تزیینات معماری (سقف خانه‌ها و عمارت‌ها)، کتاب‌آرایی، رنگ روغن، نقاشی زیر لاکی و نقاشی مینایی جلوه یافت. سرانجام در دوره قاجار روی فرش‌های ایرانی شکوفا شد و بیش از هر زمان در دوره ناصرالدین‌شاه رواج یافت. مجبوبیت گل فرنگ‌ها به حدی بوده که بسیاری از فرش‌های پیشکش این دوره نیز به این نقش آراسته‌اند. موزه فرش ایران، نیز دارای بهترین نمونه‌های قالی‌های گل فرنگ از مناطق گوناگون بافندگی ایران است.
ویژگی‌های قالی‌های گل فرنگ
گل فرنگ نقشه‌ای است برگرفته از نقش بسیار شاد روی قوطی‌های شکلاتی که در دوره قاجاری به ایران می‌آمده است. به صورت انواع گل و برگ‌های طبیعی که به ویژه در بافت نمودی امپرسیونیستی پیدا می‌کند و به همین دلیل بسیاری از خارجی‌ها آن را دوست دارند. بوته‌های گل‌های رز زرد و سرخ و آبی در کنار هم ترکیبی چشم نواز و درخشان را بر زمینه قالی می‌نشانند. همچنین این طرح‌ها را مشابه گوبلن‌های فرانسه می‌دانند.
جغرافیای بافت قالی‌های گل فرنگ
فرنگی‌سازی بر قالی‌های ایران تاثیر گذاشت. از جمله در قالی‌های گل‌دار شهری مانند: فراهان، کرمان، سنه (سنندج) و بیجار (دسته گل سرخ بیجار، گل فرنگ مستوفی، گل وکیلی، گل سرخ) و طرح‌های روستایی و عشایری مانند: قالی‌های ایل بهارلو (فارس)، گل میرزاعلی (کردستان و سنندج)، گل موسی‌خانی (افشار کرمان)، گل سرخ اسفندقه (جیرفت)، گل پتویی (بختیاری) که تلقیقی از گل‌های ایرانی و اروپایی بودند.
در میان بافته‌های شهری سفارشات فراوان کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه و انگلیس برای قالی‌های با طرح گل‌های غیرایرانی و شبیه به گل فرنگ، که در آن زمان به طرح‌های گوبلن نیز شهرت یافته بود، باعث شد تا تعداد زیادی از طراحان ایران به ویژه در کرمان، به طراحی قالی‌های با این گل بپردازند و اصطلاحاتی همچون برگ فرنگ، گل فرنگ و لچک و ترنج گل فرنگ نیز از همان زمان ساخته شد. نمونه‌های روستایی از طرح گل فرنگ، بیشتر در مناطق چهارمحال و بختیاری بافته می‌شوند. از همه معروف‌تر، روستای فرادنبه (از توابع شهرستان بروجن)- مرکز اصلی بافت طرح های گلفرنگ چهارمحال و بختیاری- است. قالی‌های این روستا در بازار تهران با نام طرح گل‌پتویی مشهور است. به تدریج و به ویژه از دوره پهلوی، طرح این گل‌ها به طبیعت نزدیکتر شدند و رنگ‌آمیزی آنها نیز با استفاده از سایه‌های رنگی فراوان به آنها جلوه‌ای ناتورالیسم داد.
منابع:
آژند، یعقوب، صادقی بیک افشار، قانون الصور در آثار و احوال نقاشان قدیم ایران پیشین،۱۳۸۷
پرهام، سیروس، دستبافته های عشایری و روستایی فارس، جلد اول، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۰
تناولی، پرویز، تاچه های چهار محال، تهران، انتشارات یساولی،۱۳۷۷
ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران، انتشارات یساولی، ۱۳۸۱٫
همچنین بخوانید: طرح افشان و دلایل محبوبیت آن