نویسنده: نیلوفر علیپور
اگر می‌خواهید به آهنی‌ترین فرش جهان بنگرید باید فرش بیجار را نظاره‌گر شوید. بیجار در استان کردستان در غرب ایران قرار دارد و دومین مرکز مهم قالی‌بافی در این استان است. این شهر در زمان شاه اسماعیل صفوی ساخته شد و به‌عنوان مرکز منطقه گروس انتخاب شد. امروزه تجار قدیمی فرش هنوز هم قالی قدیمی بیجار را با نام گروس می‌شناسند. اگرچه برخی از فرش‌های این ناحیه را بافنده‌های افشاری می‌بافند که در شمال بیجار و اطراف تکاب زندگی می‌کنند. این فرش‌ها با نام افشار بیجار نیز معروف است.
فرش بیجار در دوران قاجار:
با توجه به تاریخ فرش‌های به جا مانده بیجاری می‌توان گفت که فرش بیجار به احتمال زیاد در دوران قاجار همزمان با رشد قالی‌بافی ایران و حضور شرکت‌های خارجی در اواخر این دوران رو به گسترش گذاشته است. فرش‌های بیجار اولیه توسط خان‌های کرد یا امرا و فرماندهان برای استفاده شخصی یا هدیه به مقامات دولتی سفارش داده می‌شدند. گاهی این فرش‌ها همراه با کتیبه‌هایی بافته می‌شدند تا به‌عنوان هدیه به وزیران دوران قاجار داده شوند. نمونه‌های فراوانی از آن‌ها امروزه در موزه‌های ایران و جهان و حراج‌های بزرگ هنری وجود دارد.
«فرش را در بسیاری از نقاط ایران می‌بافند. بهترین انواع، بدون تردید، از آن کردستان است که نمونه‌های خوبی از آن‌ها در موزه‌‌ها وجود دارد. در اینجا طرح بافته شده به مانند بسیاری نمونه طرح‌های نامتناسب فرنگی، نقش گل و دسته گل یا نقوش دیگری نیست که از یک زمینه یکنواخت بیرون جهیده باشد؛ بلکه بیشتر به یک لایه گل می‌ماند که روی زمینه پخش شده یا دشتی است از گل‌های وحشی در بهار. سبک بسیار مقتضی‌تری از تزئین برای بافته‌های مخصوص زیر پا.»
رابرت مرداک اسمیت
فرش بیجار در دوران پهلوی:
در دوران پهلوی نیز قالی‌بافی در بیجار رواج داشته است. اگرچه جنگ جهانی دوم تاثیر مستقیمی روی قالی‌بافی داشت و چند سالی باعث کاهش رونق آن شده است. چنانچه سیسیل ادواردز می‌گوید: «در سال ۱۹۳۸ که در حدود ۱۰۰۰ دستگاه بافندگی در این ناحیه مشغول کار بود و فراورده سالانه آن به هزار تخته می‌رسید. سپس جنگ جهانی دوم آغاز گشت… بار دیگر میزان قالی‌بافی در بیجار به مقدار زیادی تنزل یافت.
در سال ۱۹۴۸ هنگامی که از همدان به بیجار رفتم انتظار داشتم علائمی از آغاز فعالیت مجدد در این زمینه مشاهده نمایم، مثلا در بیجار و روستاهای اطراف آن دستگاه‌های بافندگی که به کار اشتغال دارند نظر مرا جلب کند، ولی مایوس شدم، چه در تمام شهر فقط یک تخته قالی بر دار دیدم. وضع روستا‌ها نیز بهتر از شهر نبود. کل میزان فراورده این ناحیه نیز به زحمت به ۲۰ تخته در ماه می‌رسید.» از سال‌های ۱۳۴۰ به بعد بسیاری از مراکز فرش‌بافی بیجار تجدید حیات یافت و تاکنون نیز بافت فرش بیجار ادامه دارد.
به راستی چرا فرش بیجار در بازارهای داخلی و جهانی مشتریان خاص خودش را دارد؟
فرش‌های بیجار به دلیل دوام و اندازه‌های بزرگ پارچه برای کاخ‌ها شهرت جهانی دارند. این فرش‌ها در عین پرکاری به علت دارا بودن رنگ‌آمیزی‌های زیبا نرمش و هماهنگی خاصی دارند. البته ویژگی‌های دیگر فرش بیجار نیز در محبوب بودنش تاثیر دارد.
مواد اولیه
مواد اولیه استفاده شده در فرش بیجار پشم محلی بیجار است. پشم مصرف شده معمولا از پشم‌های منطقه است. اخیرا برای چله به جای پشم از نخ پنبه استفاده می‌شود. به طور بسیار محدود در فرش‌های قدیمی از ابریشم استفاده شده است.
رنگ
رنگ‌های لاکی، آبی، نیلی، سبز و سرمه‌ای در فرش امروز دیده می‌شوند. رنگ فرش‌های اولیه فرش بیجار قرمز، گلی، دوغی، پنبه‌ای، صورتی، بنفش، قهوه‌ای، شتری، کرم، سبز، آبی، قهوه‌ای، و طلایی است. توانایی رنگرزان بیجاری در حدی است که قابلیت تولید تمام طیف‌های رنگی را دارند. رنگ‌های زیبای فرش‌های بیجار از برگ مو، پوست گردو، پوست پیاز، انار، سماق، دانه ورک، اسپرک، قرمز دانه، نیل و رناس به دست می‌آید.
طرح و نقش
لچک‌وترنج، قابی، ماهی درهم، گل فرنگ و اسلیمی از انواع طرح‌های فرش بیجار است. انواع نقوش اسلیمی، ماهی درهم، لچک‌وترنج، میناخانی، مستوفی، مران، حلوایی، حیوان‌دار، بته، دسته گلی، گل میرزاعلی، گل وکیلی و گل سرخی، و خرچنگی در فرش‌های بیجار دیده می‌شود. انواع مختلف لچک‌وترنج‌های هندسی به صورت کف ساده در قالی‌های قدیم بیجار نیز بسیار دیده شده است. طرح سمنبر خانم و طرح اسلیمی دهن‌اژدر از طرح‌های معروف قالی قدیم بیجار است.
بافت
قالی‌های بیجار با گره متقارن بافته شده‌اند. به طور معمول قالی قدیمی بیجار دارای سه پود از پشم ضخیم است که با استفاده از ابزارهای خاص فلزی یا یک شانه آهنی سنگین در میان رج‌ها قرار می‌گیرد و بافت انجام می‌شود. امروزه قالی‌های بیجار همگی از نوع دو پود است. فراوانی ردیف پودها موجب می‌شود که قالی‌های بیجار، شکل ظاهری و سختی متمایزی داشته باشند و به قالی آهنی معروف شوند. این قالی‌ها در ابعاد مختلفی بافته می‌شوند، از پشتی‌های کوچک و قالی‌های ذرع و نیم گرفته تا کناره‌ها و قالی‌های بزرگ.
فرش بیجار و سنندج چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند؟
فرش بیجار و سنندج دارای تفاوت‌ها و شباهت‌هایی‌اند. چنانچه سیسیل ادواردز درباره فرش‌های قدیمی بیجار می‌گوید: «هنگام برآورد و ارزش‌یابی قالی در دنیا، قالی بیجار مقام خاصی را حایز است. مانند قالی سنه، بافت و جنس منحصر به فردی دارد که در ایران و سایر کشورهای جهان نظیر آن را نمی‌توان یافت. نیز مانند قالی سنه دست نخورده باقی مانده و تحت نفوذ تزیین‌کنندگان خارجی قرار نگرفته است. بافت و رنگ و طرح آن با وجود خاص بودن و… مملو از ویژگی‌هایی است که به قالی‌بافان این ناحیه تعلق دارد.»
همچنین جواد یساولی بعداز اشاره به اینکه تولیدات ناحیه قالی‌بافی بیجار مشتمل بر شهر بیجار و روستاهای اطراف آن، به تولیدات همسایه‌اش سنه شباهت فراوان دارد، می‌گوید: «بافت فشرده و ضخیم و زمخت محصولاتی را عرضه می‌دارد که برای سال‌ها دوام آن را تضمین می‌کند. این فشردگی و زمختی را بایستی تا حدی مدیون پودی دانست که بر خلاف تولیدات سنه، به صورت دوتایی استفاده می‌شود. طرح قالی بیجار شباهت به قالی سنه دارد؛ اما رنگ‌های قالی بیجار تقریبا همیشه تیره‌اند. رنگ‌های روشن‌تر نیز به کار برده می‌شود؛ اما رنگ تیره یکی از وجوه متمایز قالی بیجار از تمام قالیچه‌های فرقان، سنه، ساروق و محال است که با طرح هراتی بافته می‌شوند.»
منابع
ادواردز، آرت‍ور س‍س‍ی‍ل. ۱۳۶۲. قالی ایران. م‍ه‍ی‍ن‌دخ‍ت ص‍ب‍ا. تهران: ان‍ج‍م‍ن دوس‍ت‍داران ک‍ت‍اب.
ژوله، تورج. ۱۳۸۱. پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
صباحی، طاهر. ۱۳۹۳. قالین؛ چکیده‌ای از تاریخ و هنر قالی بافی مشرق زمین. تهران: گویا، کمیسیون ملی یونسکو-ایران، فرهنگستان هنر، میراث فرهنگی.
صوراسرافیل، شیرین. ۱۳۸۵. فرش‌های کردی ۱: کردستان. تهران: نشر تاریخ ایران.
مرداک اسمیت، رابرت. ۱۳۹۹. هنر ایران. کیانوش معتقدی. تهران: خط و طرح.
یساولی، جواد. ۱۳۷۵. مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران. تهران: یساولی.
Peter F. Stone, (2013), Oriental Rugs: An Illustrated Lexicon of Motifs, Materials, and Origins, North Clarendon :Tuttle.
Abraham Levi Moheban, 2015, The Encyclopedia of Antique Carpets: Twenty-Five Centuries of Weaving, Princeton Architectural Press.
شما می‌توانید تجربیات و نظرات خود را درباره خصوصیات و کیفیت این فرش با ما در میان بگذارید. همچنین می‌توانید فرش‌های بیجار با انواع طرح‌ها را از فروشگاه فرش دستباف سی‌پرشیا به‌صورت اینترنتی خریداری نمایید.