سرمه دان: هنر ایرانی هنری تزیین است. نقوش تزیینی شامل نقوش حیوانی، نقوش انسانی و نقوش هندسی (گره‌ها) هستند. در میان هنرهای تزیینی، هندسه و نقوش هندسی، جایگاه ویژه‌ای دارد. وقتی سخن از هندسه است، اولین چیزی که به ذهن‌‍مان می‌رسد، نظم شکل‌های ریاضی‌گونه است. از کنار هم قرار گرفتن منظم و متقارن هر یک از شکل‌های هندسی، نقوش هندسی، به وجود می‌آید. وقتی چند نقش گوناگون هندسی، به طور هماهنگ و منظم در قالب مستطیل و معمولا مربع، کنار هم چیده شوند، گره را می‌سازند. به هر کدام از نقش‌های موجود در یک گره “آلت گره” یا “لغت” می‌گویند. پس هر گره هندسی از می‌تواند از چند لغت تشکیل شود. ساده‌ترین و معروفترین لغت‌ها، مربع و سه‌گوش هستند. از تکرار واگیره ها، گره های هندسی ایجاد می‌شود. گره‌ها، با حفظ ترکیب هماهنگ‌شان، قابلیت گسترش در هر جهتی را دارند.
گره چینی را هنر تقسیم‌بندی هندسی فضا می‌دانند بسیاری از نقوش هندسی با استفاده از شیوه‌های ترسیمی چند ضلعی ایجاد می‌شوند. سه، چهار، شش و هشت‌ضلعی منتظم، از جمله اشکالی هستند که با قرار دادن آنها در کنار یکدیگر (صرفا خود چندضلعی)، قابلیت پوشانندگی سطحی خاص را دارند. نقشمایههای هندسی از مهم‌ترین نقوش مورد استفاده در پارچه‌بافی و فرشبافی است و در زیلوبافی و گلیم‌بافی بسیار استفاده می‌شوند.
سرمه دان:
سرمه‌دان یا سورمه دان یکی از آلات گره است. گره‌های هندسی‌ای نیز با این نام وجود دارد. علاوه بر این، سرمه‌دان یکی از نقشمایههای هندسی رایج در هنر بافندگی پارچه و فرش از جمله زیلوبافی یزد و گلیم‌های قشقایی است. دلیل نام‌گذاری‌اش را شباهت آن به ظرف سرمه (سرمه‌دان) می‌دانند. سرمه یا سولفور آنتیموان و یا سولفور سرب از سنگ سرمه به دست می‌آید و برای آرایش چشم و سیاه کردن مژه استفاده می‌شود. مهم‌ترین معادن این سنگ در ایران است. به سرمه، کحل هم می‌گویند. کحل، واژه‌ای عربی است و معنایی گسترده‌تر از سرمه دارد و شامل گردهای چشم آرایشی دیگر هم می‌شود.
سرمه آداب خاصی داشته است و از جمله مواد آرایشی است که زنان و مردان از آن علی‌سویه استفاده می‌کرده‌اند. همچنین یکی از معدود وسایلی است که در گذشته در همه خانه‌ها یافت می‌شده است. همگان بر این باور بوده‌اند که سرمه علاوه بر زیبایی، در تقویت نور چشم نیز موثر است. در ادواری که عینک طبی و آفتابی در میان نبوده، چه بسا همین سرمه، کمبود این وسایل را جبران می‌کرده است. از زمان گزنفون و دست کم هزار سال پیش از آن، هیچ دوره‌ای از تاریخ ایران را نمی‌توان یافت که ایرانیان به سرمه و سرمه‌کشی توجه نکرده و برای این ماده آرایشی-طبی، مخزن‌های زیبا نساخته باشند. این مخزن‌ها که به سرمه‌دان معروف‌اند، بخشی از هنر ایران طی چهار هزار سال گذشته محسوب می‌شوند، اما به جز موارد استثنایی، بیشتر آنها ناشناخته مانده‌اند.
دیدگاه استاد تناولی:
استاد پرویر تناولی در کتابی با عنوان “سرمه‌دان” ضمن بیان آداب سرمه، به معرفی سورمه‌دان‌ها و اشکال مختلف آن شامل “سرمه‌دان‌های تصویری”، “سرمه‌دان‌های هندسی”، “سرمه‌دان‌های شیشه‌ای، عاجی و استخوانی”، “سرمه‌دان‌های سنگی” و “میل سرمه‌دان” پرداخته است. تنوع و خلاقیتی که در ساخت این مخزن‌های کوچک به کار رفته، بسیار گسترده است. تقریبا همه اشکال طبیعی، از جمله انسان، حیوان و شکل‌های ملهم از گیاهان و دیگر دست ساخته‌های بشر را می‌توان در سرمه‌دان دید. از اشکال هندسی و انتزاعی نیز بیشترین استفاده شده است. نکته قابل توجه دیگر در مورد سرمه‌دان‌ها، تسلسل تاریخی آن‌هاست. ارزش فرهنگ نهفته در سرمه‌دان نیز کمتر از خود سرمه‌دان‌ها نیست.”
با دانستن این ارزش‌ها، احتمالا برایتان جالب خواهد بود که با شکل سرمه‌دان در هنر سنتی ایران نیز آشنا شوید و آن را در دستبافته‌هایتان جستجو کنید.
سرمه‌دان در هنر گره چینی:
با توجه به توضیحاتی که درباره نقوش هندسی بیان شد، در ادامه تصاویری از نقش هندسی سرمه‌دان در هنر گره‌چینی را می‌بینیم و سپس به معرفی این نقش در گلیم می پردازیم. سرمه‌دان در کنار لغت‌های دیگر (آلات گره) در خلق انواعی از گره‌ها نقش دارد. گره‌های سرمه‌دان چهارشمسه، سرمه‌دان قناس بزرگ، سرمه‌دان قناس کوچک، کند سرمه‌دان و طبل سرمه‌دان، از جمله گره‌هایی هستند که با استفاده از آلت سرمه‌دان ساخته می‌شوند.
سرمه دان در گلیم‌های قشقایی:
نقش سرمه‌دان، ترکیبی است از مربع، مستطیل، لوزی و مثلث، که به زیبایی هر چه تمام‌تر نقش می‌شوند. نقشمایه سرمه‌دان به دو شکل سرمه‌دان ساده و سرمه‌دان مرکب در گلیم های قشقایی به کار رفته است.
سرمه دان ساده:
سرمه‌دان ساده از یک لوزی مرکزی و شش سه‌گوش یا نیم لوزی ترکیب یافته که به سرمه‌دان می‌ماند. سرمه‌دان بیشتر در فاصله میان نگاره‌های دیگر قرار می‌گیرد و گاه نیز در قابی هشت‌گوش می‌افتد که به صورت نقشمایه مکرر طرح‌های سر به سر از آن بهره می‌گیرند.
سرمه دان مرکب:
نوع دیگر سرمه‌دان حاصل قرار گرفتن نقشمایه سرمه‌دان ساده در مرکز و احاطه شدن آن با سه‌گوش و لوزی‌های دیگر است. نتیجه آنکه سرمه‌دان بزرگتری شکل گرفته که سرمه‌دان کوچک در بطن آن است. هر دو نوع سرمه‌دان از نقشمایه‌هایی است که تعداد زیادی از گلیم‌های سرتاسری و بدون لچک و ترنج قشقایی آراسته به ردیف‌های آن است. این نقشمایه‌ها از رایج‌ترین نقشمایههای گلیم‌بافی آناتولی است و تصور می‌رود قشقایی‌ها همراه خود به فارس آورده‌اند.
همچنین بخوانید: گروتسک، تلفیقی از خنده و ترس بر روی قالی ایرانی