موزه فرش ایران با ارائه فرش‌های گوناگون از جمله قالی های تصویری، به تنهایی حکم یک کتاب تاریخ را دارد. هر کدام از این قالی‌ها نه تنها خود یک ابژه تاریخی هستند، بلکه تصویرگر برگی از تاریخ این مرز و بوم نیز می‌باشند. در زیر نگاهی خواهیم انداخت به تعدادی از مهمترین قالی های تصویری موزه فرش ایران. فرش‌هایی که تصاویری از فرهنگ و هنر ایران و جهان را نمایان می‌سازند.
مشاهیر
قالی‌های مشاهیر یکی از جمله مشهورترین قالی‌های تصویری در دوره قاجار هستند که در آن چهره‌های سلاطین ایران و جهان با نمادهایی از پادشاهی آورده شده است. قالی مشاهیر موزه فرش، بافت کرمان به شماره اموال ۱۷۵۱ و ابعاد ۵۳۰ در ۳۴۰ سانتی متر، چند سالی است که در این مکان در معرض نمایش است. (یک تخته قالی دیگر مشابه همین فرش، در کاخ موزه نیاوران هم موجود است.) این قالی که اهدایی آقای غلامعلی ملول به موزه فرش ایران است، احتمالا طراحی حسن خان شاهرخی است و در زمان سلطنت احمدشاه، آخرین پادشاه قاجار و سفارش عبدالحسین فرمانفرما (از چهره های مهم قاجار و والی کرمان در اواخر دوره قاجار) است که در سال ۱۲۹۰ ه.ش با تار و پود نخ و پرز پشم و رجشمار۶۰ رج؛ توسط استاد صاحب نام، علی کرمانی بافته شده است.
تعدادی قالی با همین نقش در اندازه‌های دیگر نیز موجود است (از جمله نمونه دیگری که در موزه فرش غلامعلی ملول واقع در باغ موزه نگارستان در معرض نمایش است). در بافت این قالی از گره نامتقارن (فارسی) استفاده شده و تصاویری شامل 109 تن از پادشاهان و 56 تن از پیامبران، مشاهیر و سلاطین جهان دیده می شود. از تصاویر دیگر این قالی، تصویر 16 حجاری از دوره هخامنشی است. بر سردر عمارت که یادآور سبک بناهای یونان باستان است، کتیبه‌ای با عبارت «برقرار باد زندگانی‌کنندگان عالم پاینده باد بزرگان مشاهیر عالم» بافته شده است. حاشیه اصلی قالی از کتاب «آثار عجم» تالیف فرصت‌الدوله شیرازی الهام گرفته شده است. پایین قالی، تصویر احمدشاه قاجار در قابی تاجدار نقش بسته است. درون این قاب و در کتیبه بالای سر احمدشاه عبارت «تمثال مبارک شاهنشاه جوانبخت اعلیحضرت اقدس سلطان احمدشاه قاجار» آمده است.
منطقه البروج
یکی از زیباترین قالی های تصویری موزه فرش ایران، قالیچه اسطرلاب یا منطقه البروج بافت اصفهان، به شماره اموال ۱۶۳ است. همانطور که گفته شد قالی‌های تصویری، ویژگی بارز دوره قاجار بوده و این نمونه در همین دوره آفریده شده است. طرح این قالیچه لچک ترنج، رجشمار آن ۵۵ رج، گره‌اش فارسی و رنگ‌های قالی همه گیاهی هستند. نمادهای نشات گرفته از تقویم و اسامی ماه‌ها و سال‌ها، روی قالی و گرداگرد ترنج مرکزی که به شکل دایره با نقشی از گل دوازده پر (نماد دوازده ماه سال)، به سه زبان فارسی، ترکی و عربی بافته شده است.
سرترنج بالا به صورت زنی آراسته شده و نمادی از خورشید است و سرترنج پایین نیز نمادی از ماه. در لچک‌های چهار سوی قالی، ترنج‌هایی وجود دارد که هر یک پیکره‌ای را در خود جای داده و نام یکی از سیاره‌های مشتری، عطارد، زهره و مریخ را نشان می‌دهد. در گوشه‌های بالای قالیچه، دو کتیبه وجود دارد که به تفکیک عبارات ” کارخانه قالیبافی” و “محمد تقی بانکی” در آن بافته شده است. نام محمد تقی بانکی با توجه به رسمی که بیشتر نشانگر فروتنی بوده است، معکوس بافته شده است.
شاهنامه
قالی‌های ایرانی بازنمودی از داستان‌ها، افسانه‌ها، باورها و زندگی مردم این سرزمین است. از این رو ادبیات نقش بسیار ارزنده‌ای در خلق این آقریده‌ها داشته است. شاهنامه فردوسی، شاهکار ادبی نه فقط ایرانیان، بلکه همه فارسی‌زبانان جهان است. قالی تصویری‌ای با مضمون داستان‌های شاهنامه نمونه ارزنده دیگری از قالی‌های تصویری موزه فرش ایران است. این قالی که یادآور سبک نقاشی قهوه‌خانه است، در تبریز و بر اساس کتیبه «به فرمایش زواران و در کارخانه کهنموئی» بافته شده است.
تار و پود آن نخ پنبه و پرز آن از پشم است، با گره متقارن (ترکی) در۶۰ رج و در اندازه ۳۵۶×۴۲۵ سانتیمتر بافته شده است. طرح این قالی به صورت قاب‌قابی یا خشتی است. رنگ زمینه و حاشیه همه قاب‌ها یکسان است. زمینه قرمز و حاشیه‌ها سرمه‌ای است. حاشیه همه قاب‌ها دارای اشعاری از شاهنامه است. قاب‌ها در ۵ ردیف و ۵ ستون و به صورت مستطیلی است که بلندای آن در راستای طول قالی است. در چهار گوشه قاب‌ها، نام داستان و دور هر قاب، بیتی از شاهنامه آورده شده است. همه 25 قاب را حاشیه روشن و کرم رنگی، آراسته به گل و برگ‌های ختایی و اسلیمی‌های زیبا دربرگرفته است. داستان از قسمت پایین قالی و با رام شدن رخش توسط رستم آغاز می‌شود. هر پرده مرحله‌ای از زندگی رستم را به نمایش می‌گذارد.
چهار فصل
قالیچه چهار فصل با شماره اموال ۱۵۵۰ از کارخانه ایجادی تبریز، یکی دیگر از قالی های تصویری در نمایشگاه اصلی موزه فرش ایران است. این اثر با نقوش باستانی، به چهار قاب تقسیم شده و تصاویری از چهار بنای ارزشمند تاریخی ایران (تخت جمشید، ایوان مداین، گنبد سلطانیه و مسجد کبود تبریز) را در هر قاب، با فصلی از سال به نمایش گذاشته‌اند. ترنج مرکزی قالی، منقوش به تصاویری از برج‌های فلکی است. تصویر خشایارشاه و دو نگهبانش، نماد فروهر، شاعران نامدار ایران، مثل فردوسی، سعدی، بابا طاهر، قاآنی در آن دیده می‌شود. در چهار گوشه قالی نیز قاب‌هایی چون ترنج، داستان‌هایی از پیامبران را نشان می‌دهد. ابیات موجود در حاشیه گلیم بافت بالا و پایین قالی، نشان دهنده سلطنتی بودن آن و تعلقش به دربار است.
فرشی که زیر پای سلاطین عالم است
از یمن خاک مقدم ایشان مکرم است
بنگر به چشم مرحمت و محترم نشین
کو در حریم جمله آفاق محرم است
منابع:
– آرشیو موزه فرش ایران
-روابط عمومی کاخ موزه نیاوران
همچنین بخوانید: حراج کریستیز میزبان شاهکارهای درخشان دوران طلایی هنر ایران