پرنده یکی از پرکاربردترین نقوش نمادین در فرشبافی ایران است. پرندگان در ایران باستان، تجلی‌گاه ابر و پیام‌آور باران بوده‌اند. از این رو طاووس نیز، از جمله نمادهای ایزد آب و مرغ ناهید است. فرش ایران نقوش و نمادهای بسیاری را در خود جای داده است. طاووس که به دلیل زیبایی‌اش در هنر ایران جلوه‌ای تزیینی داشته، از دوره باستان تا دوره اسلام و پس از آن، همواره نقش نمادینی را نیز ایفا کرده است. هر چند با گذر زمان، برخی از این نمادها دستخوش تغییراتی شده باشند، اسطوره، فرهنگ، باور و پندار ایرانیان، همواره بر پیدایش جنبه نمادین این نقوش، تاثیرگذار بوده است.
از دیگر نمادهای پرندگان، روح آدمی است، که از آن به نفس و جان تعبیر می‌شود. بر پایه باوری کهن، خداوند روح را به صورت طاووس آفریده است و طاووس از آب حیات نوشیده است. بازنمایی این مفاهیم را می‌توان در هنر و ادبیات ایران مشاهده نمود. سنایی، مولوی، عطار، حافط و سهروردی از جمله بزرگانی هستند که در متون و اشعار خود به این مفهوم پرداخته‌اند. دو بیت زیر از حافظ مربوط به دو غزل مجزا، در همین معنا سروده شده است:
مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک دو سه روزی قفسی ساخته‌اند از بدنم
زلف مشکین تو در گلشن فردوس عذار چیست طاووس که در باغ نعیم افتادست
پیدایش نماد طاووس
ریشه پیدایش این نماد افزون بر آفرینش انسان، به داستانی در بهشت باز می‌گردد. آنجا که به یاری طاووس، شیطان به بهشت راه می‌یابد و همراه شیطان از آنجا رانده می‌شود. مرغی مقدس که از اصل خود جدا مانده و آرزومند بازگشت به بهشت است. دلیل دیگری که طاووس را به بهشت پیوند می‌زند، علاوه بر این که گاهی او را نماد پیامبر و جبرئیل دانسته‌اند، داستان معراج پیامبر و مرکب او به نام “براق” نیز هست. براق با سری شبیه به زن فرشته و دمی از طاووس، تصویر شده است.
از دوره ساسانی شاهد استفاده از نقش طاووس در آثار مختلف از جمله مهرهای ساسانی و تزیینات منسوجات و پارچه‌های ساسانی هستیم. پس از آن نیز طاووس به تنهایی یا به صورت قرینه و یا در جمع طاووسان و پرندگان دیگر در تزئین بناها و آثار هنری به کار رفته است. سردر ورودی بسیاری از مکان‌های مذهبی و مدارس، تزیینات هنرهای دستی و قالی‌های ایرانی دوره صفویه و قاجار، آراسته به این نقش است.
وقتی از بهشت سخن می‌گوییم، یکی از اولین تصاویری که به ذهن می‌رسد، تصویر درخت است. درخت زندگی، از مهم‌ترین نمادهای زندگی و بهشت در سراسر جهان شناخته می‌شود. درخت زندگی که میوه‌اش جاودانگی است، در شکل‌های گوناگون آثار هنری نیز جلوه‌گر شده است. وجود دو محافظ در اطراف این درخت یکی از ویژگی‌های تصویرگری آن است.
طاووس یکی از جمله محافظانی است که در دو سوی این درخت در انواع هنرها، ترسیم شده است. نمونه‌ای از آن، در تزیینات مسجد سید اصفهان، از بناهای قاجاری، قابل مشاهده است. نقش طاووس در قالی‌های دوره صفویه و قاجار نیز با تزیینات بسیار زیبا و تحسین‌برانگیز، بافته شده‌است. قالی‌هایی با این نقش، در موزه فرش ایران و همچنین موزه‌ها و مجموعه‌های مهم جهان از جمله: مجموعه راکلفلر، موزه باردینی فلورانس، موزه متروپولیتن، موزه میهو در کیوتو، موزه هنر وین، موزه هنرهای اسلامی برلین موجود است.
ویژگی های بصری
یکی از ویژگی‌های مهم قالی‌های قشقایی مرغ‌ها یا طاووس‌های خاص آن‌هاست که در سایر دستبافته‌های فارس یافت نمی‌شوند و گردن کشیده و دم چتری سه گوشی دارند که نگاره‌ای خاص، شبیه نگاره‌های کوفی، را در بر گرفته است. شکل پایین دم آن‌ها نیز شبیه چلیپاست. کاربرد این نوع طاووس در سوزن دوزی‌های قشقایی بیشتر است. شباهت زیادی به مرغان آکستافای قفقاز دارند و از جمله نگاره‌هایی است که توسط قشقایی‌ها، به فارس کوچانده شده‌اند. طاووس‌های زیبای دم گل و بال گل در بافته‌های عشایر نی‌ریز، ایلات عرب جنی و بهارلو، و نوعی از آن با چتر مستطیل شکل در بافته‌های عرب جنی، از جمله آن‌هاست. بافنده‌های عرب جنی و نی‌ریز طاووسان شبه طبیعی نیز می‌بافند. طاووس با چتر گشوده‌ی سه گوش، بیش از همه در بین عشایر فارس نقش زده شده است.
همچنین بخوانید: لوزی نقش مایه ای با رمز و رازی ناشناخته