نویسنده: نیلوفر علیپور
از میان انواع دست‌بافته‌ها که توجه همگان را به خود جلب کرد، هیچ‌کدام مانند گبه غریب و ناشناخته نبود. گبه بعد از سال‌ها به نقطه اوج خود رسید. حقیقت دارد که گبه‌ها در قرن نوزدهم و بعد از آن در بازارهای جهانی شناخته شده اند؛ اما در این نکته تردیدی نیست که از زمان شاه‌طهماسب صفوی نیز رایج بوده اند. شاه‌طهماسب در آداب پذیرایی همایون پادشاه گورکانی فرمان می‌دهد تا «…قالی‌های ابریشمی کار خراسان و گبه و نمدهای جامی و سوزنی‌ها بیندازند.»
گبه در استان‌های فارس و چهارمحال و بختیاری در جنوب‌غربی ایران بافته می‌شود. درواقع گبه‌ها را ایل‌های بختیاری، لری و قشقایی می‌بافند. در بازار جهانی گبه‌ها به سه دوره تقسیم می‌شود: قرن نوزدهم، بعد از جنگ جهانی دوم و معاصر.
گبه‌های قرن نوزدهم زمینه کف ساده و طرح‌های عمودی و افقی دارند. این سبک گبه‌ها در بازار به فرش‌های عتیقه شناخته می‌شدند. گبه‌های پس از جنگ جهانی دوم رنگ و طرح متفاوتی نسبت به دوره پیشین دارند. آن‌ها پشمی‌اند با رنگ‌های طبیعی سفید، قهوه‌ای و سیاه. طرح‌های این گبه‌ها هندسی، ترنجی و قابی است. این نوع از گبه‌ها در بازار اروپا طرفدارانی داشتند. از سال ۱۳۵۷ مرحله سوم تولید آغاز شد. این گبه‌ها ساده‌اند و طرح‌های ذهنی‌باف دارند. آن‌ها با رنگ‌های طبیعی بافته می‌شوند. بسیاری از این گبه‌ها به بازار امریکا و اروپا صادر می‌شوند.
«فرش دشت‌ها از سبزه‌ها سبز است. پشم‌های رنگین بر سیاه‌چادرها پهن‌اند. عروسی است. رقص دستمال‌ها در دست کودکان… دختران بزرگ‌تر گبه می‌بافند… عمو با ریتم شانههای دختران گبهباف به رقص میزند. اکنون همه در رقص‌اند. حتی پیرمرد کنار چشمه کوچک برای دختر آبیپوش میرقصد. نقش عروسی روی گبه بافته می‌شود. کوچ از کنار رودخانهای ـ که سرتاسرش را با گبه فرش کردهاند ـ عبور میکند.»
محسن مخملباف
مواد اولیه
مواد اولیه استفاده شده در گبه‌ها پشم و موی بز است. گاهی از نخ پنبه نیز استفاده می‌شود.
رنگ
در گبه از پشم‌هایی با رنگ طبیعی مانند سیاه، سفید، خاکستری و نخودی استفاده می‌شود. افزون بر آن‌ها رنگ‌های قرمز، آبی، زرد، قهوه‌ای و کرم با رنگرزی طبیعی نیز استفاده می‌شود. رنگ‌های شاد گبه‌ها از گیاهان اسپرک، جاشیر، روناس، زردچوبه، گندل، نیل، بقم، برگ چنار، پوست انار، پوست گردو، پوست پیاز، توت، برگ توت، بلوط، زعفران، سرخس، گل مازو، سماق و هلیله به دست می‌آیند.
طرح
طرح و نقش گبه‌ها ذهنی‌باف است و حاصل زندگی عشایری که در طبیعت زندگی می‌کنند. نقش‌مایه‌های گبه‌های بختیاری شامل نقوش باستانی، ترنج‌های لوزی شکل، درخت زندگی، شطرنجی، گل یا بته، فلفل نمکی، کف ساده، اردک، شیری، سرتاسری، محرمات مورب، انسانی، حیوانی و آیینی است. گبه‌های قشقایی نیز طرح‌های شیری، خشتی، حوض گبه، گل گبه، ایلاتی، درختی، هندسی، ابرش، چهار فصل و اردک دارند.
بافت
گبه‌ها با گره متقارن (فارسی) روی دار زمینی بافته می‌شوند. به‌طورمعمول گبه‌ها چند پود دارند. تعداد پودها بین ۳ تا ۸ پود است. هر چه تعداد پودها کمتر شود، کیفیت بافت به‌تناسب کمتر می‌شود. پرزهای گبه بلند و حدود ۱ تا ۳ سانتی‌متر است. گبه‌ها از گذشته تاکنون به‌صورت روانداز و زیرانداز در اندازه‌های مختلفی بافته می‌شوند.
شاید برای شما نیز سؤال شده باشد که قالی و گبه چه تفاوتی باهم دارند؟
قالی و گبه هر دو روی دار بافته می‌شوند؛ اما گبه‌ها به‌طورمعمول دارای پرزهای بلندتری نسبت به قالی‌اند. همچنین در بافت قالی بعد از هر رج از دو پود ضخیم و نازک استفاده می‌شود درصورتی‌که در گبه هر رج ۳ تا ۸ پود دارد.
طرح قالی نیز از پیش توسط طراح طراحی شده است. قالی‌باف نیز باید بر اساس نقشه از پیش تعیین شده و با توجه به آن، طرح و نقش را ببافد؛ اما در گبه بافنده بر اساس ذهن خیال‌پرداز خود نقش‌ها را روی گبه می‌بافد. درواقع گبه‌ها ساده‌اند همراه با چند نقش که در تمام سطح خودنمایی می‌کنند.
منابع
پرهام، سیروس. ۱۳۶۴. دست‌بافت‌های عشایری و روستایی فارس. تهران: امیرکبیر.
پرهام، سیروس. «اوج و حضیض گبه». نشر دانش. مهر و آبان ۱۳۷۰. شماره ۶۶.
عالمی، هانیه و سارا یارمحمدی. «شناخت گبه فارس». اتحادیه فرش دستباف ایران در ژاپن.
علوی، عباس. ۱۳۸۹. «نقش‌مایه‌های گبه‌ها در ایل بختیاری». فصلنامه نقش‌مایه. بهار و تابستان ۱۳۸۹، شماره ۵.
مخملباف، محسن. ۱۳۷۶. گبه. تهران: نی.
Peter F. Stone, (2013), Oriental Rugs: An Illustrated Lexicon of Motifs, Materials, and Origins, North Clarendon :Tuttle.
Abraham Levi Moheban, 2015, The Encyclopedia of Antique Carpets: Twenty-Five Centuries of Weaving, Princeton Architectural Press.
شما می‌توانید تجربیات و نظرات خود را درباره گبه با ما در میان بگذارید. همچنین می‌توانید گبه با انواع طرح‌ها را از فروشگاه فرش دستباف سی‌پرشیا به‌صورت اینترنتی خریداری نمایید.