یکی از مهمترین و اصلی‌ترین مواد اولیه مورد نیاز در صنعت قالی‌بافی پشم است. پشم هم در پرز و هم در تار و پود فرش‌های دستباف استفاده می‌شود و مرغوبیت و کیفیت آن، تعیین‌کننده ارزش و ماندگاری فرش است. از این رو یکی از دغدغه‌های قالی‌بافان تهیه و یا حتی تولید انواع پشم مرغوب است.
مرغوبیت الیاف پشم به عوامل متعددی بستگی دارد. نژاد دام، شرایط آب و هوایی و اقلیمی محل پرورش دام، خوراک و تغذیه دام و مراقبت‌های عمومی و مربوط به سلامت آنها از مهمترین این عوامل است.
پشم گوسفندان از نظر خصوصیات گوناگون و نژادهای مختلف با یکدیگر تفاوت دارند. خصوصیاتی نظیر ظرافت، طول، رنگ، جلا و میزان تجعد آن در کیفیت پشم تاثیرگذارند. این خصوصیات به قدری برجسته هستند که با شناخت دقیق آنها، از روی پشم می‌توان نژاد گوسفندان را نیز به دست آورد.
طبقه بندی انواع پشم
پشم عموما از نژادها و آمیزش گوسفندان مختلف به دست می‌آید. به همین دلیل از نظر ژنتیکی و ظاهری، اختلافات زیادی در انواع پشم‌ها وجود دارد. بر اساس دانش و توانایی دامداران، از طریق آمیزش نیز می‌توان پشم‌های ظریف‌تر و با کیفیت مناسب‌تری تولید کرد. به جز عواملی که در بالا اشاره شد، زمان چینش و سن حیوان نیز در کیفیت الیاف موثر است. در ادامه نگاهی می‌اندازیم به انواع مختلفی از پشم که زمان چینش و همچنین سن دام در آنها تاثیرگذار است:
پشم بهاره:
این نوع از پشم در واقع اولین چینش پشم گوسفند در اولین بهار عمر آن است. در نتیجه به آن پشم بره و چین اول نیز گفته می‌شود. این نوع از پشم از انواع مرغوب آن است و بافتی بسیار ظریف دارد.
پشم پاییزه:
پشم پائیزه در واقع چین دوم دام است و معمولاً در ماه‌های مهر و آبان از گوسفند چیده می‌شود. این پشم اگر چه مرغوبیت پشم بهاره را ندارد اما سبک‌تر است و به دلیل داشتن الیاف کوتاه‌تر، حلاجی آن با دست بهتر انجام می‌شود.
پشم گوسفندی که یکسال از عمرش گذشته با این نام شناخته می‌شود. این پشم گاهی کوتاه‌تر از اندازه معمول است. اما در مجموع می‌توان گفت که پشمی سالم و محکم است. البته باید اشاره نمود که پشم گوسفندان مسن‌تر در مناطق کوهستانی در عرض یک سال عوض می‌شود و برای جلوگیری از ریزش پشم آنها باید دو بار در طول سال پشم‌چینی صورت بگیرد.
پشم میش:
پش میش در واقع پشمی‌ست که از گوسفند کاملاً بالغ چیده می‌شود. اگر میش‌ها پیش از بره‌زایی پشم‌چینی شده باشند، کوتاه کردن پشم برای آنها یک ایده مناسب است و می‌تواند برای پرورش دام نیز مفید باشد.
پشم مرده یا پشم پنبه ای:
از پوست گوسفند مرده و یا بیمار به دست می‌آید و کیفیت آن به سن حیوان و چگونگی جدا کردن آن از پوست متفاوت بستگی دارد. چنین پشمی عاری از درخشندگی و روغن طبیعی بوده و هیچ زندگی در آن وجود ندارد. این پشم مواد رنگزا را خوب جذب نمی‌کند و در میان قالی‌بافان طرفدار زیادی ندارد.
پشم دباغی:
این پشم با روش‌های دباغی از تخته پوست گوسفند کنده می‌شود. لذا فاقد بسیاری از ویژگی‌های پشم زنده از جمله لطافت، چربی، جعد و خاصیت برگشت‌پذیری است. این پشم معمولا در دباغ‌خانه‌ها توسط آهک و آنزیم از پوست جدا می‌شود و جزو پشم‌های نامرغوب محسوب می‌شود. به طوری‌که استفاده از آن در قالی‌بافی بشدت منع شده است.
پشم ناشور:
این نوع از پشم معمولا پس از چیدن بدون هیچ‌گونه عملیاتی، عدل‌بندی می‌گردد. در چنین شرایطی، چربی‌ها در اثر حرارت و رطوبت، سبب فاسد شدن پشم می‌شوند و در نتیجه از کیفیت آن کم می‌شود. در چنین شرایطی اگر پشم شسته نشده و مرطوب انبار شود، حالتی خشک می‌یابد و پشم اصطلاحا چوبی می‌شود.
پشم کهنه:
این پشم از منسوجات استفاده شده و در واقع دست‌دوم پشمی تهیه می‌شود. به این نوع از پشم، دست دوم یا پاره نیز گفته می‌شود. معمولا این پشم در قالی‌های ایرانی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. اما در بعضی انواع زیراندازها از آن بهره برده می‌شود.
ضایعات پشم:
این بخش از پشم‌ها از زیر ماشین ریسندگی خارج می‌شود و در قالی‌بافی هیچ‌گونه مصرفی ندارند.
همانطور که اشاره شد، زمان پشم‌چینی در کیفیت پشم بسیار تاثیرگذار است. آب و هوا و اقلیم منطقه دامپروری نیز در کیفیت پشم موثر است. در ایران با توجه به تنوع اقلیمی تنوع گسترده‌ای از پشم در دسترس قالی‌بافان است که جلوه آن را در فرش‌های دستباف ایرانی به وضوح می‌توان یافت.
همچنین بخوانید : هفت مزیت رنگرزی طبیعی و گیاهی در فرش دستباف