قالی ترکمن: گلستان نام جدید سرزمینی است که در طول تاریخ و تا سده هفتم هجری به نام ایالت گرگان و از آن پس تا آغاز سده دهم به نام استرآباد و در نوشته‌های دوران اولیه اسلامی به نام “جرجان” و از اسفند ۱۳۱۶ گرگان نامیده شده است. عمده‌ترین صنایع دستی رایج در استان گلست ان قالیبافی است که در میان زنان ترکمن رایج است. شهرستان ترکمن در غرب استان گلستان واقع شده است. اقوام ترکمن علاوه بر بندر ترکمن، در مناطق بسیار وسیعی مانند شهرهای گنبدکاووس، آق‌قلا و گمیشان زندگی می‌‌کنند. در گذشته ترکمن‌های ایران بیشتر از طریق پرورش اسب زندگی می‌کردند. با استقرار حکومت پهلوی و غصب زمین‌هایشان، زندگی آنان به اجبار عوض شد و به کشاورزی و قالیبافی روی آوردند.
مادران ترکمن با خواندن آواز (قالی توخویور صنم جان) هنر دختر خود را ستایش می‌کردند. بافندگان دو نفری دفتین را می‌کوبند و سعی در تقلید ضرب پای اسبی دارند که چابک‌سواری ترکمن با آن می‌تازد. گاهی صدای پای اسب نزدیک و گاهی دور می‌شود. تا ربع اول قرن چهاردهم هجری عمده قالی‌های ترکمنی که مرکز فروش آن مشهد بود و از آنجا به تهران می‌رسید در سرزمین‌های ترکمن‌نشین شمال مرز کنونی ایران بافته می‌شد.
طایفه‌های بافنده
در ایران سه دسته از ترکمن‌ها قالیباف هستند. دو طایفه از یموت و بخشی از ایل تکه که در حدود آغاز ربع دوم قرن چهاردهم هجری به ایران مهاجرت کرده‌اند. یموت متشکل از دو طایفه آتابای و جعفربای است. تکه در جرگلان ساکن شده و بهترین بافت‌های ترکمن ایران را تهیه کرده است. همچنین مراوه‌تپه با بافته‌های کمتر نسبت به دو طایفه یموت. آتابای در کیفیت بافندگی پس از تکه قرار دارد و بیشترین حجم قالی را تولید می‌کند. در حدود سال ۱۳۳۰ شمسی آتابای نیمی از قالی ترکمن ایران را تولید می‌کرد و به طور عمده در گنبدکاووس بزرگترین شهر در حیطه این طایفه می‌فروخت. جعفربای پس از آتابای قرار دارد تولیدات آن‌ها در پنجشنبه بازار آق‌قلعه یا گرگان به فروش می‌رسد.
قالی را زنان روی دار افقی با تار و پودی که از پشم گوسفندان می‌گیرند، درون چادر می‌بافند. این موضوع باعث بافت قطعات کوچکتر می‌شود. در فاصله دو جنگ بین‌المللی رنگ‌های طبیعی که معروف‌ترین آن‌ها روناس و قرمز دانه بود از بین رفت و رنگ‌های شیمیایی جایگزین شد. در جنگ بین‌المللی دوم قالی ترکمن ایران کاملا تغییر کرد. الگو‌های قدیمی فراموش شد و الگوی بخارا که پس از جنگ نایاب و گران شده بود خواهان یافت. بازرگانان و ترکمن‌ها که با نقش‌های بخارا آشنایی داشتند راه خوبی برای درآمد یافتند. رنگ سرخ تیره (فلفلی) قدیم از بین رفت و قرمز یا روناسی (آنیلین) جای آن را گرفت. همچنین ترکمن‌ها گلیم‌های زیبایی می‌بافتند. نقشه اغلب گلیم‌ها تکراری از گل‌های کوچک بود و در آن‌ها رنگ سرمه‌ای، شیری، سرخ، سفید و شتری رایج بود.
نقش‌ها و دسته‌بندی نقشمایه‌ها
نقشمایه‌های ترکمنی به طور عمده در چارچوب نقشمایه‌های ایرانی جای می‌گیرد. آشکار است که دسته‌ای از این نقش‌ها ایرانی است و در ترکمنی هم نام ایرانی دارد. البته تعدادی از آن‌ها نام‌های اصیل ترکی دارند و بی شک ریشه در فرهنگ ویژه ترکان. بوگولیوف یکی از قدیمی‌ترین محققان قالی ترکمن می‌گوید: «در فرش ترکمنی ما به یک منبع زیباشناسی از کار و تلاش گروهی برمی‌خوریم که طی نسل‌های متوالی گرد آمده و بهترین و زیباترین آن‌ها حفظ شده».
دسته‌ای از گل‌های ترکمن معمولا با نام ایل به کار می‌روند. مثل سالورگل، تکه گل و … از قدیمی‌ترین نمونه‌های قالی ترکمن تا‌کنون، این‌ها مهم‌ترین نقشمایه‌های قالی این قوم و در واقع بیش از هر نماد و نشانه دیگری دلیل وابستگی این بافت ویژه هستند. دقت در این گل‌ها چیزی از علائم قومی مثل نشان یا توتم را کشف نمی کند. این گل‌ها اساسا هشت ضلعی هستند اما گاه تغییراتی می‌کند.
گل ترکمنی همان ترنج ایرانی است
گل ترکمنی نقشمایه‌‌ای که اکنون در قالی ترکمن، دارای بیش از ۲۰ شکل مختلف و به ویژه نوع خاصی در هر ایل، طایفه یا حتی تیره است. این نقش میان همه ترک‌زبانان به “گول” معروف است و در میان عشایر و روستاییان فارسی‌زبان حوض نامیده می‌شود. از دوره تیموری در قالی‌های گران‌بهای ایران رایج بوده است. همچنین مینیاتورهای قرن هشتم تا اوایل قرن دهم هجری نیز دارای گل ترکمنی همان ترنج ایرانی است. گل ترکمن با گل‌های تکراری (ترنج ترنج) در نقشه قالی‌های ترکمنی تکرار می‌شود.
در حوزه فرش ترکمن، پژوهش‌های قابل توجهی انجام شده. از معتبرترین آن‌ها کتاب «نقش‌های قالی ترکمن و اقوام همسایه» گردآوری استاد دکتر علی حصوری است. از شناخته شده‌ترین چهره‌های فرش ترکمن که در این کتاب هم به او اشاره شده مرحوم استاد نیاز‌محمد نیازی است. تلاش‌های ارزنده برای قالی ترکمن، عنوان “پدر فرش ترکمن” را به او بخشید. فرش ترکمن شهرستان گنبد کاووس در سال ۱۳۹۰ به شماره ۲۳۴ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است. در نهمین یادواره مرحوم استاد نیاز‌محمد نیازی، شهر گنبدکاووس با تکیه بر نقاط قوت خود از جمله فرش ترکمن، به شهر ملی فرش ترکمن تبدیل و به سازمان جهانی یونسکو معرفی شد.
دکتر علی حصوری در کتاب خود، ۷۷۹ گل و نقش ترکمن را معرفی نموده است. از جمله نقش‌های مهم قالی‌های ترکمن در متن (زمینه) فرش: آت ایاقی، فیلپی گل، ماری گل (کوشک دابان)، طغور، قشا تائوس و در حاشیه: بورک، سایناک، سیچان، مارک هستند. نقوشی مانند: قویوم و آق‌غاز نیز هم در متن و هم در حاشیه به کار می روند.
همچنین بخوانید: فرش بیرجند از افول تا پروازی دوباره