نویسنده: نیلوفر علیپور
درخت زندگی : فرش که سال‌هاست در جهان شناخته شده است و تولید گسترده‌ای نیز دارد خاستگاه خود را در ایران می‌یابد، کشوری که زیباترین انواع فرش جهان را تولید می‌کند. این فرش‌های زیبا طرح‌های متفاوتی دارند که از گذشته تاکنون در فرش‌های ایرانی رخ‌نمایی می‌کند. شاید شما نیز از کسانی باشید که یک فرش را بر اساس نوع طرح آن خریداری می‌کنید. اگر به طرح درخت زندگی علاقه دارید پیشنهاد می‌کنیم ماجرای طرح درخت زندگی را در فرش ایرانی بخوانید.
فرش و قالی ایرانی پر است از طرح و نقش‌هایی که هر کدام بیانگر نماد و رازی است. یکی از کهن‌ترین طرح‌های فرش ایرانی طرح درخت زندگی است. درختی که از روزگار دور تاکنون در فرهنگ‌های مختلف جایگاه و ارزش خاصی دارد. طرحی که از بین‌النهرین تا ایران، خاورمیانه و ماورای آن گسترده شد و مفهوم آن پیوسته تغییر یافت تا با فرهنگ‌هایی متناسب باشد که در آن ریشه می‌دوانید. درخت را بسیاری از اقوام باستانی به‌عنوان جایگاه خدا یا درواقع خود خدا می‌پرستیدند. همچنین نماد کیهان و منبع باروری و نماد دانش و حیات جاودانی بود. درخت زندگی رمز محور جهان و درختی همیشه سبز است که میوه‌هایش ابدیت و بی‌مرگی را همراه دارد و هستی همه درختان است. همچنین این درخت نهاد رستاخیز و بازآفرینی و اصل حیات است.
صاحب‌نظران منشا اصلی طرح درختی را دهکده راور کرمان (در جنوب شرقی ایران) می‌دانند. در ذهن این روستاییان پاک نهاد، بخل آسمان و بضاعت اندک زمین‌های کویری، همیشه رویای مراتع سبز و باغ‌های روحبخش و آب را خشکانیده و آنان سعی کرده‌اند تا آنچه را همیشه در ذهنشان آرزو داشته‌اند، در تاروپود قالی‌‌هایشان زنده کنند.
جواد یساولی
هوم:
در تمدن ایران، درخت زندگی «هوم» نام دارد که در دنیای مینوی ایزد است و در دنیای مادی گیاه، دشمنان را دور می‌سازد، درمان‌بخش است و سرور گیاهان به شمار می‌آید. هوم آسمانی را پسر اورمزد به‌شمار آورده‌اند و او را موبدی آسمانی دانسته‌اند که همانند موبدان به خدایان فدیه نثار می‌کند. فشردن آیینی این گیاه با پدیده‌های آسمانی همچون تابش خورشید و بارش باران پیوستگی دارد. فشردن این گیاه نوعی قربانی غیرخونین است. این قربانی خاصیت حیات‌بخشی دارد. قربانی شدن او موجب شکست شر است. این گیاه خودبه‌خود نیرو می‌دهد و شفا می‌بخشد و اگر آن را تقدیس کنند نیرویی معجزه‌آسا پیدا می‌کند.
هوم را که در مراسم دینی تقدیس می‌کنند نمادی می‌دانند از «هوم سپید». هوم سپید که آن را گوکرن نیز می‌خوانند، گیاهی اساطیری است که در ته دریای فراخکرد می‌روید و بی‌مرگی می‌آورد و در بازسازی جهان به کار خواهد آمد. اهریمن برای از میان بردن هوم سپید وزغی را در دریای فراخکرد به وجود آورده و در مقابل، اورمزد دو ماهی مینوی را مامور نگاهبانی آن کرده است. در هوم شخصیت جنگنده‌ای را نیز می‌توان تصور کرد که با شر مبارزه می‌کند. او ایزدی است که خود در مراسم قربانی، قربانی می‌شود تا مردمان زندگی بیابند. حضور ایزدی او در روی زمین در گیاه تقدیس شده‌ای که به صورت طبیعی در کوه‌ها می‌روید آشکار است.
در این دوران نیز به صورت درخت مقدس، سدره المنتهی، انار، انجیر و زیتون نمود یافت. این درخت ازجمله نقوشی بود که نه تنها استفاده از آن در این دوران کم نشد، بلکه روزبه‌روز با استقبال بیشتری روبه‌رو شد و برتنوع آن افزوده شد. آنچنان که درخت زندگی در فرش‌های مناطق مختلف ایران نیز به شکل‌های مختلف تصویر شده است. در نمونه فرش‌های باقی مانده از دوران صفوی تا نمونه‌های امروزی درخت‌ها به شکل‌های مختلف بافته شده‌اند. نمودهای درخت به صورت‌های درخت سرو، بید، تاک، انار و نخل و… بروز می‌یابد.
پس اگر شما یک فرش با طرح درخت زندگی می‌خواهید باید به سراغ فرش‌های مناطق مختلف ایران بروید؛ اما به راستی این طرح چه ویژگی‌هایی دارد؟
این درخت‌ها به صورت انتزاعی یا واقعی روی فرش ایرانی بافته می‌شود. گاهی تک درخت و گاهی چند درخت و گاهی همراه با نقوش انسانی، جانوری و گیاهی.
در واقع درخت زندگی میان تصویر دو راهب و کاهن یا دو جانور افسانه‌ای (شیر دال، بز وحشی، شیر و…) قرار دارد که نگهبانانش به شمار می‌روند و رمز نیروی مقدس و بیمناک محسوب می‌شود. این درخت در فرش گاهی به‌صورت تک درخت بزرگ همراه با دو درخت محافظ کوچک در طرفین یا همراه با حیوانات محافظ آن نیز دیده شده است. درخت زندگی در فرش‌های باغی نیز همراه با سایر درخت‌ها و جانورانی مثل ماهی، اردک و… نیز ترسیم شده است.
گاهی نیز درخت زندگی به صورت تک درخت همراه با پرنده‌ها یا جانواران دیگر دیده شده است. طرح درخت زندگی همراه با طرح‌های دیگر فرش نیز به کار رفته است. چنان‌چه می‌توان در فرش‌های بختیاری انواع درخت‌ها را در طرح‌های خشتی دید. هر خشتی با درخت بید، سرو، تاک، درخت شاخه‌دار و… تزیین یافته است. فرش های بلوچ با درخت‌های برگ تاکی و فرش‌های باغی با درخت‌های سرو و چندشاخه نیز تزیین یافته‌اند. می‌توانید نمونه‌ای از این فرش‌ها را در بخش گالری ببینید.
منابع
آموزگار، ژاله. ۱۳۹۸. تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.
پورخالقی چترودی، مهدخت. ۱۳۸۰. «درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها». مطالعات ایرانی. شماره ۱
ژوله، تورج. ۱۳۸۱. پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
شجاع‌نوری، نیکو. ۱۳۸۵. «درخت؛ نقشی بر فرش رویی بر عرش». گلجام. شماره ۳.
هال، جیمز. ۱۳۸۷. فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب. تهران: فرهنگ معاصر.
یساولی، جواد. ۱۳۷۵. مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران. تهران: یساولی.
Peter F. Stone, (2013), Oriental Rugs: An Illustrated Lexicon of Motifs, Materials, and Origins, North Clarendon :Tuttle.
اکنون با طرح درخت زندگی در مناطق مختلف آشنا شدید. شما می‌توانید تجربیات و نظرات خود را درباره طرح درخت زندگی با ما در میان بگذارید. همچنین می‌توانید فرش‌های دستباف با طرح درخت زندگی را از فروشگاه فرش دستباف سی‌پرشیا به‌صورت اینترنتی خریداری نمایید.