نیلوفر علیپور
سیدمرتضی حاجی آقامیری متولد روز ۱۴ اسفندماه سال ۱۳۶۳ در تهران و در خانواده‌ای است که آن زمان ۱۶۳ سال در حوزه تجارت فرش در ایران قدمت داشت. سابقه‌ای که تا هنوز برقرار است و به ۲۰۰ سال رسیده است. فعالیت او در حوزه‌های مختلف اقتصادی، پژوهشی و تشکلی است. وی عضو هیئت مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف ایران است و به بهانه کاهش صادرات فرش دستباف ایران در سال ۹۹ با او گفت‌وگو کرده‌ایم.
1- در رابطه با روندها و رویدادهای مهم صادرات فرش دستباف ایران در دهه‌های گذشته برای خوانندگان ما، به‌صورت تاریخچه‌ای توضیح بدهید.
آمار صادرات فرش دستباف که تاکنون منتشر شده و در دسترس است به حدود دهه پنجاه و شاید قبل‌تر از آن برمی‌گردد. بر اساس این آمار، ابتدایی‌ترین میزان صادرات حدود ۶۰ و ۷۰ میلیون دلار بود. رقمی که برابر با صادرات سال ۹۸ است. بعدازآن صادرات فرش دستباف در دهه شصت کم‌کم روند صعودی را طی می‌کند تا در دهه هفتاد یعنی حدود سال ۷۳ و ۷۴ به اوج خودش می‌رسد. رقمی معادل ۲ میلیارد و ۱۱۲ میلیون دلار. سپس صادرات فرش دستباف روند نزولی پیدا می‌کند و به‌صورت میانگین در سال‌های مختلف در حدود ۵۰۰ و ۶۰۰ میلیون دلار در نوسان بوده است.
حدود سال ۹۵ صادرات فرش دستباف به حدود ۲۹۰ میلیون دلار می‌رسد. شاید بتوان گفت این رقم کمترین میزان صادرات از زمان روند صعودی شدن در سال‌های بعداز انقلاب بود. بعدازآن با برجام روند صادرات افزایش پیدا می‌کند و با تحریم دوباره فرش توسط دولت ترامپ متاسفانه در این دو سال اخیر صادرات فرش دستباف کاهش می‌یابد و در وضعیت بدی قرار می‌گیرد. به نظر می‌رسد پایین‌ترین میزان صادرات فرش در تاریخ از زمانی که آمارها وجود دارد را در سال ۹۹ تجربه خواهیم کرد.
ولی یک نکته هم درباره آمارهای صادراتی وجود دارد. من معتقدم آمارهای صادراتی آمارهای دقیقی نیست. به این دلیل که بازگوکننده قیمت واقعی فرشی نیست که از ایران خارج می‌شود. نرخ پایه صادرات گمرکی ایران مشخص است و در بعضی از موارد این نرخ با نرخ واقعی فاصله دارد. این موضوع سبب می‌شود آمار ارائه شده آمار دقیقی نباشد. البته ما ناچاریم به این آمارها استناد کنیم. چون تنها آمار موجود همان است. متاسفانه ما الان در رقابت بین‌المللی شرایط خوبی نداریم.
2- چرا در سال‌های اخیر سهم ایران از بازار فرش دستباف جهان، کوچک و کوچک‌تر شده است؟
بخشی از آن مربوط به تحریم ایران توسط دولت ترامپ است. بخشی از آن مربوط به بی‌تدبیری‌های داخلی که اثرات تحریم را تشدید کرد. بخشی از آن مسائلی است که در سیاست‌گذاری و اجرا در کشور اتفاق می‌افتد. بخشی دیگر مربوط به این است که ما باید تغییرات را در خودمان و نحوه تجارتمان ایجاد کنیم. ما باید مواجه شویم با آن چیزی که امروزه در تجارت بین‌المللی دیده می‌شود و ما در فضای سنتی از آن غافل‌ایم.
3- اصلی‌ترین صادرکنندگان فرش دستباف جهان، در حال حاضر کدام کشورها هستند؟
در بازار آمریکا هندی‌ها خیلی خوب و گسترده عمل کردند. شاید من بتوانم بگویم حتی اینکه در یک سال بعد از برجام، آمریکا بازار فرش ایران شد معنی‌اش این نیست که تمام فرش‌هایی که در آن یک سال از ایران به آمریکا رفت، در آنجا توفیق پیدا کرد. تاجران ما شاید بدون مطالعه بازار جدید آمریکا بعداز سالیانی که ما تحریم بودیم، اقدام به ارسال فرش‌هایی کردند که از نظر عددی بازار اول فرش ما شد.
اما نکته مهم اینجا بود که در طول سال‌هایی که ما مجددا تحریم شدیم، هندی‌ها سلیقه بازار آمریکا را هم تغییر دادند. آن‌ها از نظر سفارش‌پذیری بسیار خوب عمل کردند، حضور بسیار فعالی داشتند، و مشکلات بانکی و مالی نداشتند. در نتیجه هندی‌ها عرضه کننده بسیار جذابی برای هر بازاری هستند. بازاری که شاید امروزه متاسفانه کمتر فرش ماندگار را می‌طلبد و تنوع‌طلب شده است. می‌توانم بگویم آن‌ها جای ما را در بازار آمریکا گرفتند.
همچنین بخشی از آمریکایی‌ها در افغاستان سرمایه‌گذاری کردند و در آنجا فرش دستباف تولید می‌کنند. علاوه‌بر افغانستان و هند، پاکستان و نپال نیز فرش دستباف تولید می‌کنند. به هر حال اکنون این کشورها در حال رقابت با فرش ایران هستند.
4- خروج آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ بر صادرات فرش دستباف ایران چه تاثیری گذاشت؟
زمانی‌که آمریکا از برجام خارج نشده بود، در اغلب سال‌ها بازار اول صادرات فرش ایران بود. بعداز اینکه برجام اتفاق افتاد و صادارت فرش ایران به آمریکا باز شد مجددا خیلی سریع تبدیل به بازار اول فرش ایران شد. وقتی‌که ما دوباره تحریم شدیم ۲۵ درصد از بازارمان را از دست دادیم. این مسئله نشان می‌دهد که جایگاه آمریکا چقدر در بازار فرش ایران مهم است.
5- درحال‌حاضر اصلی‌ترین بازارهای صادراتی برای فرش دستباف ایران کجاست؟
ژاپن، امارات متحده عربی، لبنان و کشورهای اروپایی مانند آلمان، انگلیس و فرانسه بازارهایی بودند که ما در چند سال گذشته داشتیم. ژاپن، امارات، آلمان و لبنان به‌صورت مداوم در بین پنج و شش کشور اول بودند. حالا یکی بالاتر و یکی پایین‌تر. ولی سال گذاشته ژاپن بهترین بازار ما بود.
6- به طور تقریبی حجم صادرات فرش دستباف در حال حاضر به چقدر رسیده است؟
آخرین آمار صادرات فرش دستباف مربوط به چهارماهه اول سال ۹۹ است. در این چهار ماه از نظر ارزشی ۱۵ میلیون دلار فرش صادر کردیم که آمار خیلی پایینی است.
7- آیا روند کاهش صادرات فرش دستباف ایران در سال‌های اخیر قابل پیش‌بینی بود؟
کاهش صادرات فرش دستباف قابل پیش‌بینی بود البته نه در این حد. قابل پیش‌بینی بود به این دلیل که ما می‌دیدیم که کم‌کم روش‌های تجارت دارند تغییر می‌کنند. مخاطبین دارند تغییر می‌کنند. کم کاری ما در پرورش ذائقه نسل جدید تاثیر خودش را آرام‌آرام داشت می‌گذاشت. به هر حال فرش ایران فرشی است که تاریخ، فرهنگ و داستان دارد. به قول آقای تورج ژوله از روی هر فرشی می‌شود تحولات اجتماعی آن دوره را بررسی کرد. ما به‌عنوان صاحبان چنین پدیده و اثری کم کار بودیم برای اینکه جایگاهش را در بین ملت‌ها حفظ کنیم.
کاهش حجم تجارت جهانی فرش می‌توانست نشان بدهد که به هر حال ما هم تاثیر خواهیم پذیرفت. اگرچه من فکر می‌کنم بخشی از این کاهش حجم تجارت جهانی به کاهش تجارت فرش ایران برمی‌گردد. ما اگر می‌توانستیم بازارمان را حفظ کنیم تجارت جهانی هم به این میزان کاهش پیدا نمی‌کرد.
با توجه به همه این مسائل کاهش صادرات فرش دستباف ایران قابل پیش‌بینی بود. اما این شیب خیلی سریع واقعا قابل پیش‌بینی نبود. به این دلیل که خیلی از تصمیماتی که گرفته می‌شود و موانعی که بر سر راه تولیدات و صادرات فرش ایجاد می‌شود درواقع قابل پیش‌بینی نیست. چون مسئولین قابل پیش‌بینی نیستند. من فکر می‌کنم خودشان هم پیش‌بینی‌ای ندارند از تبعات تصمیماتی که می‌گیرند و کارهایی که می‌کنند. در چنین شرایطی شیب هم تند می‌شود. چنانچه امسال در مجموع کل صادرات بسیار افت محسوسی داشتیم. به نظر نمی‌رسد بتوانیم میزان ارز برای واردات کالاهای اساسی‌مان را هم در ایران تامین کنیم.
8- آیا وضعیت هشدار صادرات فرش دستباف ایران در ماه‌های اخیر تنها به دلیل کرونا است یا دلایل دیگری نیز دارد؟
در ماه‌های اخیر کرونا حتما تاثیر داشته است. ولی قبل از کرونا موضوع تعهد ارزی و تحریم‌ها مسئله بوده است. به هر حال با آمدن کرونا که بسته شدن مرزها را در پی داشت و صادراتی انجام نمی‌شد روی صادرات فرش هم تاثیر گذاشته است. البته من معتقدم به دلیل اینکه مقصد صادرات کالاهای دیگر بیشتر کشورهای منطقه است کرونا روی آن‌ها بیشتر تاثیر گذاشته است تا روی فرش.
ما در بعضی موارد می‌بینیم بازارهای هدف ما در کشورهای اروپایی هنوز آنطور که شاید و باید باز نشده‌اند که تقاضایی برای فرش وجود داشته باشد. همچنین کشورهای اروپایی دارند تحریم‌های بیشتری وضع می‌کنند. کرونا دوباره در حال اوج گرفتن است. این اتفاق باعث می‌شود تا ما به این فکر کنیم که تا چه زمانی باید با این وضع ادامه بدهیم. کرونا، تحریم‌ها و تصمیمات را با هم داشته باشیم.
البته متاسفانه در چنین شرایطی خیلی از کسب‌وکارها تعطیل خواهند شد. اما این اتفاق برای اولین بار نیست که در تاریخ فرش ایران می‌افتد. چندین بار دیگر هم رکودهای سنگین رخ داده است. این رکودهای سنگین باعث شده است تا عده‌ای کسب‌وکارشان را عوض کنند؛ اما مجددا فرش ایران به حیاتش ادامه است.
نکته خیلی مهم این است که ما به‌عنوان کسانی که در این دوره زندگی می‌کنیم و در فرش ایران کار می‌کنیم این احتمال بیشتر از گذشتگان برای ما وجود دارد که تاریخ از ما به بدی یاد کند. چون بلایی که سر فرش در این دوره آمده است در هیچ دوره‌ای سر فرش ایران نیامده است.
9- کاهش صادرات فرش دستباف ایران چه تاثیری بر مشاغل مرتبط با تولید فرش دارد؟
در کشوری که اقتصاد ثبات ندارد همه افراد به جای فکر کردن به کارشان مجبورند به این فکر کنند که الان نرخ دلار چند است. چون نرخ دلار تعیین‌کننده همه چیز در زندگی‌شان است. نرخ دلار هم هر روز به شکل عجیب‌وغریب نواسان پیدا می‌کند. در نتیجه همه چیز بی‌ثبات می‌شود یعنی قیمت‌ها در محدوده زمانی کوتاهی معتبر است. در این شرایط برنامه‌ریزی برای کسی که می‌خواهد کار کند عملا غیرممکن می‌شود. چه بسا قراردادی را ببندد و سه روز بعد ضرر بدهد یعنی این اتفاق ممکن است برای خیلی‌ها افتاده باشد. در نتیجه به مرور زمان تولیدکننده، بافنده، تهیه‌کننده مواد اولیه، فرش‌فروش و… نخواهند بود.
هر کدام از اینها اگر از این حرفه خارج شوند برگشتشان دوباره اتفاق نمی‌افتد. اگر بافنده‌ای از چرخه بافندگی خارج شود دیگر برنمی‌گردد. اگر تولیدکننده‌ای از این کار خارج شود دیگر برنمی‌گردد. خروج هر کدام از اینها عارضه‌ای است که جبران نمی‌شود. به هر حال هر کدام از اینها نیروی انسانی هستند که در بعضی موارد مثل تولیدکننده که سرمایه‌ای هم در این کار آورده‌اند و بعضی موارد نیروی انسانی ارزشمندی مثل بافنده‌ها ظرفیت‌های بسیار مهمی در کار فرش هستند.
10- طراحی و تولید فرش دستباف مطابق سلیقه مخاطبان جهانی چه تاثیری بر میزان صادرات در سال‌های آینده دارد؟
تحول در طراحی‌ها لازم است؛ اما دو تا نکته را باید در نظر بگیریم. یک اینکه هر گونه تحول و نوآوری باید بر پایه اصالت فرش ایران باشد. ما اصالت‌ها را از بین نبریم که همچنان بتوانیم از این مزیت فرش ایران استفاده کنیم. مزیتی که بلاخره یک پشتوانه‌ای دارد. پشتوانه وسیعی‌ای که باید از آن استفاده کنیم. نکته دوم اینکه کسی که می‌خواهد این کار را بکند باید به مبانی هنر مدرن آشنا باشد. هر طرحی را که من با ترکیب چند طرح یا ریختن رنگ‌ها روی هم یا خلوت کردن طرح طراحی کنم که مدرن نیست. امروزه به این فرش‌ها می‌گویند مدرن. ولی این مدرن نیست.
هنر مدرن فلسفه‌ای دارد که هنرمند باید با آن آشنا باشد که بتواند اثر مدرنی را خلق کند. اگر اثری خلق شد که این دو تا ویژگی را داشت حتما مشتری بسیار زیادی در دنیا برایش خواهیم داشت. اما از آنجایی که ما عادت کرده‌ایم به اینکه خیلی باپشتوانه کارها را انجام ندهیم و بدون پشتوانه انجام بدهیم این اتفاق در آثار مدرن تولید شده در ایران نمی‌افتد و ما داریم وارد یک بازی‌ای می‌شویم که در آن برنده نیستیم.
گر ما برگردیم و به پیشینه فرش ایران نگاه کنیم فرشی را می‌توانیم پیدا کنیم که در حدود ده قرن پیش یعنی هزار سال پیش مطابق طراحی مدرن امروز است. طراحی کاملا انتزاعی و رنگ‌ها در حداقل ممکن است. اگر به گذشته برگردیم و آن طرح‌ها را هم شناسایی کنیم حتی با تکرار آن‌ها می‌توانیم به سلیقه امروز غربی‌ها پاسخ بدهیم. متاسفانه این کار را هم نمی‌کنیم. در زمینه پژوهش در گذشته هم خیلی ضعیف‌ایم.
به هر حال در شرایط فعلی تمام بخش‌های فرش به ویژه طراحی نیازمند پژوهش، مطالعه و زحمت بسیار است. دوستان طراح ما برای اینکه بتوانند در خلق آثار جدید چه در حوزه سنتی و چه در حوزه مدرن موفق شوند باید مسلط به پیشینه فرش ایران، فسلفه هنر و فلسفه هنر مدرن باشند تا بتوانند اثری را در شان فرش ایران خلق کنند.
مطالعه بازارها بسیار مهم است. حتی در کشور آمریکا که کشور بسیار بزرگی است ایالت به ایالت سلیقه‌ها متفاوت است. در اروپا نیز کشور به کشور. مطالعه بازار خیلی مهم است. ما باید برای مخاطب عام فرش سلیقه‌سازی کنیم. این سلیقه‌سازی به تولید محتوا نیاز دارد. نیاز دارد به اینکه شما فرش را در کوراسیون قرار بدهید و به مخاطب بگویید این فرش در دکوراسیون مناسب است. ما در حال حاضر مانند گذشته با خود افراد در عرصه بین‌المللی مواجه نیستیم و دکوراتورها واسطه بین ما و طراحان هستند. شاید بتوان این کار را در حجم کوچک‌تری با این شیوه انجام داد. بدین‌ترتیب مطالعه بازار و پروژه بازار را انجام داد. در واقع ما باید با مطالعه بازار وارد بازار جهانی شویم.
12- تجارت الکترونیک و فروشگاه‌ها و نمایشگاه‌های آنلاین فرش دستباف ایرانی چه تاثیری بر صادرات در سال‌های آینده دارد؟
یکی از ویژگی‌های خوب فضای وب این است که خیلی مهم نیست که شما در چه مکانی به لحاظ جغرافیایی هستید. شما اگر استانداردها را رعایت کنید و خدمات خوبی داشته باشید می‌توانید در تجارت آنلاین موفق شوید. البته در ایران خدمات خوب داشتن کار بسیار سختی است در رقابت با کسانی که هیچ تحریمی ندارند، می‌توانند حمل‌ونقل را به درستی انجام بدهند و جابه‌جایی پول را خوب انجام بدهند. اما من فکر می‌کنم این مسیر، مسیر اجتناب‌ناپذیر تجارت آنلاین در دنیا است. در حال حاضر سبک زندگی افراد تغییر کرده است و فرش هم نباید از این فضا عقب بیافتد. البته فروش آنلاین در فرش کار بسیار سختی است.
به‌خاطر اینکه حسی که در تعامل با فرش به صورت فیزیکی برقرار می‌شود در مانیتور برقرار نمی‌شود. راهکارهایی وجود دارد برای اینکه این تفاوت و فاصله کم شود. راهکارهایی باید انجام شود و کسانی که به این طریق عمل نکنند به نوعی از بقیه جا می‌مانند. حالا این اتفاق می‌تواند به دو طریق بیافتد. من به‌عنوان کسی که صادرکننده یا فروشنده‌ام خودم بروم سایتی ایجاد کنم و این کار را انجام بدهم یا نه با مجموعه‌هایی مانند سی‌پرشیا که این کار را می‌کنند همکاری کنم. ولی به هر حال وارد شدن به فضای فروش آنلاین اجتناب‌ناپذیر است. به هر حال مسیری است که همه دنیا دارد طی می‌کند و محاسن و معایب خودش را هم دارد. در نتیجه فروش آنلاین اتفاق خواهد افتاد.
13- کرونا چه تاثیری بر صادرات در سال‌های آینده دارد؟
کووید ۱۹ نقطه عطفی است که جهان ما را تقسیم می‌کند به پسا کرونا و پیشا کرونا. در دوران پسا کرونا خیلی از تجمعات دیگر به شکل قبل اتفاق نخواهد افتاد با توجه به اینکه چشم‌انداز قوی‌ای برای واکسن و دارو نیست. تا سالیان آینده ما باید به این شکل زندگی کنیم. در نتیجه نمایشگاه‌ها هم دارد به این سمت پیش می‌رود. این موضوع اهمیت فضای آنلاین رو خیلی بالا می‌برد. در ایران هم مجموعه‌هایی در زمینه نمایشگاه آنلاین کار می‌کنند.
رقابت با مجموعه‌های بین‌المللی کار بسیار سختی است. به دلیل اینکه خدمات‌رسانی کار سختی است. وقتی می‌خواهید خدمات ارائه کنید این خدمات شامل حمل‌ونقل است. یعنی شما فرش را از اینجا بفرستید یک منطقه‌ای و اگر بخواهد برگرداند و شما بخواهید پولش را پس بدهید بسیار سخت است در صورتی‌که این مسائل در دنیا حل شده است. ما باید ساعت‌ها درباره‌اش فکر کنیم و راهکاری مختلف را بسنجیم و ببینیم هر کدام از اینها را چگونه باید انجام بدهیم. اما به هر حال مسیری است که باید طی شود و طی هم خواهد شد.
نکته دیگری که برای همکاران ما در حوزه فرش بسیار مهم است توجه به این مسئله باید باشد که من کارم کار آنلاین نیست. بنابراین خودم نمی‌توانم بروم سایتی طراحی کنم و خودم هم مدیریتش کنم. برای هر کاری نیاز به متخصص آن حوزه است و اگر بخواهیم به توفیق در این زمینه دست پیدا کنیم باید از متخصصین استفاده کنیم.
14- آینده صادرات فرش دستباف (با توجه به جمیع شرایط داخلی و بین‌المللی) چطور تحلیل می‌شود؟
می‌شود به آینده فرش ایران امیدوار بود. به هر حال فرش ایران در دنیا و تاریخ تکرار نشدنی است. ما حتی همین الان اگر فرش ایرانی تولید نکنیم، در دنیا به اندازه‌ای فرش ایرانی داریم که سالیان درازی دادوستد بشود و در دنیا زنده باشد.
ما امیدواریم که جایگاه فرش ایران را بتوانیم به آن برگردانیم. اما حتما مستلزم این است که ما با هم متحد شویم. مسئولین فکر کنند به کارهایی که می‌کنند و تصمیماتی که می‌گیرند. متاسفانه در سالیان اخیر اهمیت فرش بین مسئولین از بین رفته است. ما باید در بخش دانشگاهی و خصوصی خودمان به نتیجه برسیم. ما بدون پژوهش و کار دانشگاهی نمی‌توانیم در دنیای امروز توفیق جهانی پیدا کنیم. من آرزویم این است که این اتحاد را شکل بدهیم و در گفت‌وگو با یکدیگر فرش ایرانی را به جایگاه خودش برسانیم.
15- به نظر شما به‌عنوان دست‌اندرکار و صاحب‌نظر، با توجه به جمیع شرایط حال حاضر، برای بهبود وضعیت صادرات فرش دستباف ایران، اکنون چه باید کرد؟
از اتفاقاتی که در گذشته در حوزه فرش دستباف افتاده است می‌توانیم بگوییم که تعداد کثیری از افرادی که در این حوزه کار می‌کنند از این چرخه خارج می‌شوند و متاسفانه آسیب می‌بینند و کسب‌وکارشان تعطیل می‌شود. و عده کمی باقی می‌مانند. اما فرش ایران همچنان زنده و برقرار خواهد بود. این عده کمی که باقی می‌مانند باید بدانند که فرش ایران را دیگر به شکل گذشته نه می‌توانند تولید کنند و نه می‌توانند عرضه کنند. منظورم این نیست که مکانیزه اش کنند.
منظورم این است که به شکل سالیان اخیر که خیلی من درآوردی در فرش ایرانی کار کردند دیگر نمی‌توانند این کار را بکنند. برای اینکه ما مجددا از رقبایمان جدا شویم باید برگردیم به اصل فرش ایران. ببینیم که فرش ایران بر چه اساسی در دنیا عرضه می‌شد و چه ارزشی داشت. آن ارزش را با روش‌های جدید زنده کنیم.
من فکر می‌کنم که اگر ما به جای فضاهای تجاری و نمایشگاه‌های تجاری که در این دهه‌ها در آن‌ها شرکت می‌کردیم فضا را عوض کنیم و فرش را وارد حوزه تجارت آنلاین کنیم، فرش ایران مجددا شکوفا خواهد شد و زیر سایه شکوفایی فرش هنری ایران فرش‌های تجاری ایران مجددا رشد خواهد کرد و به جایگاه رفیع خودش بازخواهد گشت. ما راهی جز این نداریم و باید در مسیر گام برداریم. این مسیر هم به این صورت نیست که من کار خودم را بکنم.
دوستان دیگر در بخش دانشگاهی، خصوصی و دولت کار خودشان را بکنند. ما باید با یکدیگر به تفاهم برسیم و در آن توافق با همدیگر همکاری کنیم. ما اگر به این باور و تفاهم برسیم که در اتحاد با هم در این مسیر می‌توانیم جایگاه فرش ایران را برگردانیم طبیعتا همه با هم همکاری خواهیم کرد. من فکر می‌کنم که این تنها راهی است که ما برای یک آینده درخشان بعد از این دوران افول برای فرش ایران خواهیم داشت.
همچنین می‌توانید آمار صادرات فرش ایرانی را در از سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۱ در سی‌پرشیا مگ بخوانید.