ارمنی باف: در تاریخ ایران، نخستین بار در کتیبه های بیستون، متعلق به عصر هخامنشیان، از ارامنه یاد شده است. آن‌ها در میان ایرانیان جایگاه ویژه‌‌ای دارند. شاهد این گفته، منظومه “خسرو و شیرین” سروده نظامی است که به سفارش شاه سلجوقی، سلطان ارسلان، داستان عاشقانه “خسرو پرویز”پادشاه ساسانی و “شیرین” شاهزاده ارمنی را روایت می‌کند.
سنت قالیبافی در ایران، بر پایه فرهنگ و هنر همه اقوام این سرزمین بنا نهاده شده است. از جمله ارامنه که نخستین مهاجرت گسترده آن‌ها به ایران در زمان اردشیر ساسانی و پس از آن، در زمان شاپور دوم (سده سوم و چهارم میلادی) صورت گرفت. آن‌ها پس از مهاجرت به ایران، با توجه به پیشینه ارمنستان در قالیبافی و شهرت فرشبافی در ایران، به قالیبافی توجه بیشتری نمودند. تا به جایی که یکی از زیباترین انواع قالی ایرانی زوال یافته، قالی ارامنه است.
چه در میان اهل تحقیق و چه در میان فرش‌فروشان، “ارمنی باف” اصطلاح معروفی است. ارمنیان در اصفهان، تهران و نقاط دیگر؛ اکنون صرفا برای سرگرمی و تفریح قالی می‌بافند و نقشه‌های اصیل خود را که یک دنیا بار فرهنگی داشت فراموش می‌کنند و بیشتر نقشه‌های دیگری از جمله آرمان‌ها و علایق خود، مثل کوه آرارات را بر فرش می‌بافند. این در حالی است که در ایران نه چندان دور قالی ارامنه ایران معروف بوده است. از میان این بافته ها، فرش‌هایی که ارمنیان اطراف زاینده رود، فریدن تا اراک، مخصوصا روستای لیلیان بافته‌اند معروفترند. فرش‌های بافت ارمنیان نواحی دیگر، از جمله اطراف بروجن و خرقان در غرب قزوین و شمال ساوه، شهرت کمتری دارند. به ویژه بافته‌های ارمنی خرقان که در چند روستا، از جمله روستای حصار ارمنی بافته می‌شدند بسیار کمتر شناخته شده‌اند.
مشخصات کلی قالی‌های ارامنه ایران
قالی‌های ارامنه، اغلب کوچک‌پارچه و ذهنی باف هستند و به شیوه تخت‌باف و تک‌پود ضخیم، با الیاف پنبه و پشم و در رجشمارهای پایین بافته شده‌اند. چله‌کشی و نوع گره در این بافته‌‌ها بیشتر به شیوه ترکی است. گرچه مشهورترین بافته ارامنه در ایران یعنی قالی‌های لیلیان گره فارسی دارند.
طرح ارمنی باف، بیشتر بصورت هندسی و یا واگیره‌ای بوده است و طرح‌های دیگری از جمله: لچک و ترنج، افشان، گلدانی و تصویری دارند. نقوش گره بافته‌های ارمنی ایران، نشان از پیوند این قوم، با سنت‌های هنری و باورهای دیرین و ریشه مشترک در ایران دارد و آن را از بافته‌های ارمنستان متفاوت می‌کند. از جمله مهم‌ترین این نقوش در پیوند با سنت فرشبافی ایران، می‌توان به: نقش آب، ماهی، گل نیلوفر، درخت زندگی، انار، انگور، شاخ بز، عقاب، اژدها، مهراب، صلیب، بته و حاشیه دوستکامی اشاره نمود. لاکی، سرمه‌ای، طلایی، صورتی، شتری، سبز یشمی و قهوه‌ای از جمله رنگ‌های پرکاربرد این قالی‌ها هستند.
ارتباط فرش ارمنی با فرش ایرانی
شواهد ارتباط فرش ارمنی و ایرانی حتی به پیش از اسلام می‌رسد. زیرا همان نشانه‌هایی که از آیین مهر بر فرش ایرانی باقی مانده است کم و بیش بر روی فرش ارمنی هم دیده می‌شود.
ارتباط فرش ارمنی باف با فرش ایرانی مخصوصا از دوره صفوی بیشتر می‌شود. زیرا چنان که می‌دانیم صفویان عده زیادی از ارمنیان را به اصفهان و اطراف آن مهاجرت دادند. این عده توانستند با همت و پشتکار خود، چه در اصفهان و چه در بختیاری، چهارمحال، فریدن، کمره، خرقان و آذربایجان تعداد زیادی روستا را آباد کنند. خانه‌های بزرگ، روشن و زیبا بسازند و در رونق و آبادانی سرمشق همسایگان خود شوند. اکنون که تقریبا همه روستاییان ارمنی منطقه فریدن و اطراف زاینده رود به اصفهان، تهران، ارمنستان و نقاط دیگر جهان مهاجرت کرده‌اند، هنوز دیوارهای صاف بلند، درهای پهن، زیبا و استوار، که یک یا دو چلیپا بر روی خود دارند، خانه‌های بزرگ، اطاق‌های روشن و پاکیزه نشانه حضور ارمنیان در این مناطق است.
نقش ارامنه در تولید و تجارت فرش
از زمانی که نمی‌دانیم کی و چگونه، عده‌ای از ارمنیان در کار فرش بوده‌اند و با فرش ایرانی ارتباط داشته‌اند. عده‌ای از ارمنی‌های جهان، مجموعه‌داران بزرگ و معروفی بوده‌اند و هستند. از قرن نوزدهم عده‌ای فرش فروش معروف ارمنی در جهان پیدا شدند. اکثر این عده از خاک عثمانی (ترکیه) مجبور به مهاجرت شدند و در اروپا و آمریکا به تجارت فرش پرداختند. پیش از قرن نوزدهم نیز بازرگانان ارمنی فرش شناخته شده بودند. در قرن شانزدهم، پادشاه لهستان سیگیسموندا واسای سوم، بافت تعداد زیادی فرش را برای دربارش از شاه عباس تقاضا کرد. واسطه او که به ایران آمد و ترتیب کارها را داد و به اصفهان و کاشان و کارگاه‌های قالیبافی آن دو شهر رفت یک ارمنی بود. او با توانایی، فرش‌های لازم را با نقشه‌های دلخواه پادشاه لهستان تهیه کرد و به لهستان برد.
شماری از این فرش‌ها به طور مشخص باقی مانده و نشان دولت لهستان را بر خود دارند. بعدها و در قرن نوزدهم، واسطه شرکت‌های خارجی، اغلب ارمنیان بودند. برخی حتی بعد از برچیده شدن بساط آن شرکت‌ها در کار فرش باقی ماندند و چندین نام را شهرت بخشیدند. مانیا قازاریان در کتاب قالی ارمنی، معتقد است طراحی قالی‌های مشهور به پولونز توسط طراحان ارمنی به سبک باروک انجام می‌شده است.
همچنین بخوانید: فرش یهودی هدیه ناصرالدین شاه