نویسنده: منصوره ربیعی
قالی بند ریحان در روستای ریحان از توابع شهرستان خمین که به منطقه کمره نیز معروف است بافته می‌شود. شهرستان خمین در جنوبی‌ترین نقطه استان مرکزی قرار گرفته است. این شهرستان از شمال به اراک، از شرق به محلات، از جنوب به گلپایگان (استان اصفهان) و از غرب به الیگودرز (استان لرستان) محدود می‌شود. روستای ریحان در 4 کیلومتری جنوب غربی شهرستان خمین قرار دارد و یکی از آبادی‌های دهستان‌های هشتگانه شهرستان خمین می باشد.
روستای ریحان خود دارای دو قسمت علیا و سلفی است. علت این نامگذاری جداگانه به علت جریان آب از سمت بالای روستا به سمت پایین روستا است. قسمت بالای روستا را علیا و قسمت پایین روستا سفلی نام نهاده اند. ولی در مجموع یک روستا محسوب می‌شوند که جمعیتی در حدود 3800 نفر دارد. محصول عمده مردمان آن غلات چغندر قند و بادام است، و صنایع دستی آن‌ها قالی‌بافی‌ست.
قالی بند ریحان یک دست‌بافته منطقه‌ای می باشد. سندی از تاریخ دقیق بافت این قالی در دست نیست ولی با قالی‌هایی که از این منطقه پیدا کردند قالی بند ریحان بیش از دو قرن قدمت دارد.
دلیل نامگذاری این قالی به نام بند ریحان:
بند یعنی آبگیر، اِسِل (جایی که در آن آب جمع می شود که کشاورز ها بعد از جمع شدن آب، از ان برای آبیاری زمین های کشاورزی استفاده می کنند). ریحان نام یک منطقه‌ای است. نام آن برگرفته از نام گیاهی‌ست که در آن منطقه رویش دارد. قالی‌بافان شکل ظاهری بندها، که مرتبط با آب هستند، را به نقوش شکسته و هندسی تبدیل کرده و با تکرار آن به صورت نقش‌مایه، طرح اصلی قالی را به وجود آورده‌اند. این باور وجود داشته که با تکرار نقش آبگیر، می‌توان آبادانی را در روستا تضمین نمود.
روستای ریحان تنها روستایی‌ست که قالی‌بافان آن برخلاف سایر بافندگان این منطقه، از نقشه شطرنجی آماده استفاده نکرده‌اند. این قالی‌ها ذهنی‌بافت‌اند و نقوش آن‌ها از دل منطقه الگوبرداری و به صورت هنرمندانه اجرا می‌شدند. طرح آن‌ها جزو نقوش هندسی شکسته است و هم دارای نقوش گیاهی هستند و هم نقوش جانوری. طرح و نقش این قالی به صورت سینه به سینه انتقال یافته است. قالی‌بافان روستایی که بیشتر خانم‌های مسن بودند این هنر را به دختران خود آموزش می‌دادند.
سیسیل ادواردز در مورد بافته‌های این روستا می‌نویسد:
مردمان آن مدت طولانی است برابر با چندین نسل که طرح خاص خود را اجرا می‌کنند و از بافتن طرح‌های دیگر اجتناب می‌کنند.
رنگ و رنگرزی:
بافندگان روستایی برای بافت این قالی 5 الی 7 رنگ به کار می‌برند. قرمز (که در اصطلاح محلی به آن قرمز دوغی می‌گویند)، قرمز کم‌رنگ (پس‌دوغی)، شتری (عبایی، جفتی)، سرمه ای، سبز، سفید، سیاه. یکی دیگر از فعالیت زنان این روستا رنگرزی بوده است. بطوریکه رنگ‌های لازم برای بافت قالی را به صورت سنتی رنگ می‌کردند.
برای به دست آوردن رنگ قرمز دوغی، از روناس و برای تهیه رنگ پس‌دوغی از مقدار کمتری روناس رقیق‌شده استفاده می‌کردند. برای تهیه رنگ سبز از برگ درخت انگور (مو) و برگ بید استفاده می‌کردند. برای تهیه رنگ‌های تیره و مشکی از پوست انار، ریشه شیرین بیان، پوست گردو و نیل استفاده می‌کردند. آن‌ها برای تثبیت رنگ‌ها از سرکه و دوغ (به علت اسیدی بودن)، گاها از ادرار گاو (به علت داشتن اوره بالا) و زاج سفید استفاده می‌کردند.
طرح و نقش قالی بند ریحان:
تمام نقش‌مایه‌هایی که در این قالی می‌بینیم در عالم واقعیت وجود دارند و در آن منطقه دیده می‌شوند. در بند یا آبگیر در واقعیت ماهی وجود دارد و این نقش را در این قالی‌ها می‌توانیم مشاهده کنیم. حیوانات اهلی همچون خروس و سگ که در مجاورت خانه‌ها به کنار بند می‌آمدند نیز بر روسپی این قالی‌ها نقش می‌بندند.
از دیگر نقوش این فرش‌ها شوپرک (شاپرک) یا همان پروانه می‌باشد که در حاشیه قرار می‌گیرد. در کنار آبگیر گل دیگری می روید که به آن گل خربزه بشقابی می‌گفتند. بوته خربزه قبل از اینکه محصول بدهد دارای گلی کشیده است که در قالی نیز مشاهده می‌شود.
بافندگان تا مدت طولانی تنها همین طرح را در ابعاد مختلف می‌بافتند. پس از گذشت زمان و راه‌اندازی کمپانی انگلیسی زیگلر در منطقه سلطان‌آباد (اراک کنونی)، رواج طرح های آمریکایی رونق گرفت و طرح‌های محلی رو به نابودی رفتند. در این شرایط عده‌ای از بافندگان شروع به بافت طرح‌های آمریکایی این کمپانی کردند. در چنین شرایطی، در بافت قالی بند ریحان، که بازار متقاضی کمتری به خود می‌دید، از بعضی طرح‌ها و نقش‌های قالی‌هایی پرطرفدارتر، مانند قالی‌های ساروق و مشک‌آباد تقلید شد و نقوشی از در این قالی مورد استفاده قرار گرفتند.
این بود نگاهی به قالی بند ریحان و مشخصات کلی آن. شما نیز می‌توانید نظرات خود را درباره این قالی با ما و مخاطبان در میان بگذارید.
همچنین بخوانید: ویژگی های فرش لیلیان از منظر طرح و رنگ