خورشید در باور ایرانیان، نماد میترا یا ایزد مهر است. مهر، پرتو آن است و هر دو آفریده‌ی اهورامزدا و دو ایزد بزرگ و محبوب ایرانیان بوده که به مرور زمان یکسان انگاشته شده‌اند. از این رو خورشیدپرستی مترادف مهرپرستی دانسته شده است. ایرانیان خورشید را به اسم «مهر» ستایش می‌کردند و به آن سوگند می‌خوردند. همچنین خورشید علامت سلطنت و اقتدار ایران نیز بوده است. بالای چادر شاهان، صورت خورشید که گاهی از بلور ساخته می‌شده، می‌درخشیده است.
خورشید، از جمله نمادهای آسمان در فرش ایران است. نقش خورشید در دستبافته‌های ایران به صورت‌های مظاهری از ناهید و مهر و به شکل‌های نمادینی مانند: ترنج، دایره، گل‌های نیلوفر، گل‌های گرد پنج‌پر و هفت‌پر، درخت سه‌کنده، شیر، اسب، پرنده، خورشید آریایی، شمسه، چلیپا و خورشید خانم، بافته شده است.
در ادامه به سه نمونه از این نقوش نمادین می‌پردازیم:
گردونه مهر
یکی از کهن‌ترین و مشهورترین نمادهای ایرانی خورشید، از دوران پیش از تاریخ، نقش گردونه مهر یا (سواستیکا، چلیپا، صلیب شکسته) است. هرتسفلد این نماد رایج از صورت خدای خورشید نزد ایرانیان را بر اساس روایتی از اوستا «گردونه خورشید» نامیده است. گزنفون نیز در کوروش‌نامه، به گرداندن «گردونه خورشید» در اعیاد ایرانیان اشاره کرده است. آریایی‌ها که پیروان کیش مهر بودند، هنگام نیایش پروردگار، چلیپا و چلیپای شکسته را که نماد چرخ هستی و کیش مهر می‌دانستند، روبروی خود می‌نهادند یا به نشانه سرسپردگی، بر پیشانی، دست و یا لباس خود به کار می‌بردند.
نگاره گردونه خورشید(چلیپا)، با چهار بازو که به شکل دو خط متقاطع و عمود برهم به تصویر کشیده شده است. قدیمی‌ترین نمونه به دست آمده از چلیپا، مربوط به 5000 سال پیش از میلاد در خوزستان است. این نگاره در دوره ساسانی، با سه شاخه بر تاج پادشاهان نمودار شده است. بعدها این سه شاخه تبدیل به سه دایره کوچک و نشان‌دهنده سه اصل اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک شد. طی دوره اسلامی در ایران این نماد با نام‌های بزرگان به ویژه نام علی (ع) درآمیخت. بسیاری از آثار دوران اسلامی در زمینه‌های گوناگون مذهبی و غیرمذهبی به ویژه در محراب‌ها تجسم یافت.
ترنج
طرح بسیاری از فرش‌های درخشان ایران مزین به ترنج است. ترنج، به مثابه‌ی حوض آب باغ‌های ایرانی، که اتفاقا به همین نام حوض نیز معروف است، همواره در معابد آناهیتا و پرستشگاه‌های مهر، مقدس بوده و در پیوندی نمادین با آفتاب عالم تاب است. ترنج که بر اساس سنت طراحی، در مرکز فرش قرار می‌گیرد، در طرح‌های شکسته و گردان و شکل‌های مختلفی مانند: چندگوش، بیضی و دایره بافته شده است.
ترنج به صورت تنها، چندتایی یا تودرتو همراه با لچک یا دستان است. برخی از انواع ترنج در قالی ایران به ترنج خورشیدی معروف هستند. این قبیل ترنج‌ها گرد هستند و تزیینات شعاع مانندشان شبیه پرتوهای خورشید است. از جمله: ترنج خورشیدی بیرجند و ترنج خورشیدی فراهان.
گلبوته‌های سه شاخه
گلبوته‌های سه شاخه، از جمله جلوه‌های اساطیری و نمادهای نخستین در قالی ایران و نشانه رمزی مواضع سه‌گانه خورشید و برآمده از کیش مهر است. در فرهنگ اساطیری ایران، گیاهان سه‌شاخه یا سه‌گل، نماد رمزی مواضع سه‌گانه خورشید در آسمان بوده است. گلبوته‌های سه‌شاخه که تقریبا در همه آثار هنری ایرانیان دیده می‌شوند، تجسمی از مواضع فلکی آفتاب است که پس از طلوع بامدادی از شرق، ظهر در میانه آسمان به اوج نیمروزی می‌رسد و سپس در غرب، غروب می‌کند.
کهن‌ترین نقش بوته سه شاخه در سفالینه‌های هزاره سوم شوش نقش بسته است. در این سفالینه‌ها و در نقشمایه‌های ادوار نخستین ساسانی که برگ یا گل میانی از جهت شکل با دو شکل دیگر فرق دارد. اشاره‌ای به ایزد مهر و دو مشعل داری که در کنار او در پیکره‌های مهری نیز بر جا مانده است. مهر که با قامتی بلندتر در وسط می‌ایستاده، کنایه از آفتاب نیمروز بوده است. در نگاره پردازی قالیبافان عصر صفوی، این برجستگی گل میانی، با قرار دادن گلی از نوع دیگر در میانه نقشمایه، متمایز شده است. این شیوه طراحی به احتمال زیاد میراث کیش مهر است. برای طلوع و غروب و عمر نیمروزی خورشید اهمیت رمزی خاصی قائل بوده است.
درخت سه‌کنده که در قالیبافی نیریز و پاره‌ای از دستبافته‌های ایل افشار کرمان متداول است. باستان‌شناسان و هنرشناسان این درخت را نشانه رمزی آفتاب دانسته‌اند. همچنین ریشه درخت سه‌کنده را در تثلیث مانوی نور، خدا و روح، به وجود آورنده درخت زندگی نیز می‌دانند.
همچنین بخوانید: پروازی از بهشت تا روی فرش ایرانی با طاووس