تاریخچه بافت فرش کردی به قرن هجدهم بر‌می‌گردد. فرش‌های کردی بیشتر توسط زنان در سیاه چادر‌ها بافته می‌شدند، دار‌ها قابل حمل بوده و رنگ‌ها به صورت طبیعی از گیاهان و ریشه‌های آن‌ها به دست می‌آمدند. فرش‌های کردی با وجود این که با روشی ساده بافته می‌شوند در نهایت نشان دهنده روحیه پرنشاط و مستقل اقوام کرد هستند. بیشتر کردها در گذشته زندگی عشایری داشتند، امروزه در مناطقی از غرب ایران، شرق ترکیه و عراق گرفته تا قزاقستان و ناحیه شمال شرقی ایران سکونت دارند. پیشتر قالیها توسط عشایر و به مرور در کارگاه‌ها به منظور صادرات بافته می‌شدند. طرح‌ها و رنگ‌های بی‌نظیر فرش کردی نماد‌هایی از این قوم را به تصویر می‌کشد.
ویژگی های فرش کردی
فرش‌های کردی بسیار با دوام بوده و معمولا روی چله پشمی و با گره متقارن بافته می‌شوند. زمینه فرش‌ها معمولا رنگ آجری و پرتقالی دارد که طرح‌هایی با رنگ‌های سبز، آبی و اخرایی بر آن نقش بسته است. نقوش هندسی بزرگی در فرش‌های کردی شمال ایران به چشم می‌خورد که اقتباسی از سبک قره‌باغ است. همچنین قالی کرد ایران بافت منسجم‌تر و ظریف‌تری نسبت به فرش‌های کردی ترکیه و عراق دارد. فرش کردی تفاوت‌هایی با سایر فرش‌های عشایری دارد و مانند فرش کلاسیک کوتاه روگیری می‌شود.
با پیش‌روی به سمت جنوب نقوش قالیها تنوع طرح و نقش بیشتری پیدا می‌کند. ویژگی‌هایی مانند استفاده از پشم شتر، ابعاد کوچک‌تر و رنگ‌های قرمز، زرد، سبز و قهوه‌ای در بافته‌های این ناحیه دیده می‌شود. تار و پود پشمی و پرز قالیها بلندتر و گوشتی است. همچنین اصطلاح محلی خرسک برای قالی‌های بافت روستا که پرزهای بلند و ضخیم پشمی دارند به کار می‌رود. رنگ زمینه این قالیها تیره با طرح و نقش روشن می‌باشد و بصورت ذهنی بافته می‌شوند.
مناطق مهم بافت انواع فرش کردستان
مناطق فرشبافی در استان کردستان شامل شهر‌هایی همچون سنندج، سقز، بیجار، کامیاران، بانه، دیواندره است. عمده فعالیت قالیبافی در شهرهای بیجار و سنندج است. در سنندج روگیری کوتاه فرش‌ها با نقوشی ظریف و پیچیده مورد توجه اشراف ایرانی قرار گرفت. این فرش‌ها اغلب ابریشمی و با تراکم بالای گره بودند.
طرح‌های رایج
در فرش‌های کردستان ایران اقتباس‌هایی از قالیبافی کردهای آذربایجان و قزاقستان دیده می‌شود. این وام‌گیری شامل طرح‌های رایجی مانند: نوار‌های مورب، پرچین‌های کنگره‌دار و حاشیه اژدهایی است. این اقتباس با بداهه پردازی و انتخاب آزادانه رنگ‌هایی همچون لیمویی تا سبز جنگلی، آبی، صورتی، پرتغالی و زرد است که باعث تمایز و تبدیل شدن رنگ به عنصری غالب در فرش‌های آنتیک کردهای شمال غربی می‌شود.
هرچند که در گذشته طرح‌های متنوعی در سنندج بافته می‌شد؛ اما امروزه بیشتر قالی‌های دستباف این شهر، طرح ماهی درهم (هراتی) است که در قالب‌های گوناگون لچک ترنج، (کلاه فرنگ) سه ترنج و… بافته می‌شود. طرح‌های دیگر سنندج عبارتند از: طرح بته جقه، طرح گل فرنگ، طرح گل و بلبل و … بیشتر شهرت سنندج به واسطه گلیم‌های بسیار نفیس آن بوده که دارای شهرت جهانی است.
پشم مصرفی در قالیبافی
گوسفندان دشت‌ها و کوهپایه‌های کردستان معمولاً از نژادهای «کُردی» و «مریوانی» است، از همین رو پشم مصرفی در قالیبافی سنندج بیشتر از نوع دستریس و بسیار نازک است. فرش سنندج به روش ترکی چله‌کشی می‌شود و چله‌ها امروزه از جنس پنبه هستند. دارهای مورد استفاده در مناطق شهری، عمودی و از نوع ثابت است. قالی‌های امروز سنندج دارای رج‌شماری بین ۲۵ تا ۳۵ هستند. یکی از ویژگی‌های بارز فرش سنندج، پرزهای کوتاه آن است که معمولاً پرداخت و قیچی آن در زمان بافت انجام می‌شود.
بیجار و نزدیک به ۴۰ روستای اطراف آن نیز به سرعت از بافندگان سنندجی تبعیت کردند. فرش‌های آنتیک عشایر با نقوش هندسی جای خود را به طرح‌های ظریف گلداری مانند هراتی، میناخانی، لچک ترنج و خرچنگ دادند.
فرش بیجار یکی از متقدمین فرشبافی در ایران به حساب می‌آید و زینت بخش بسیاری از موزه‌های داخل و خارج کشور است. ویژگی شاخص قالی بیجار، ساختار متراکم این قالی است، بافت بیجار به گونه‌ای است که نمی‌توان آن را تا کرد. در قدیم به این فرش‌ها «لول» می‌گفتند که این موضوع نشان دهنده استحکام فرش‌های بیجار است.
در تولید این فرش‌ها یک پود بسیار ضخیم را علاوه بر یکی دو پود نازک، وارد بافت فرش می‌کنند. این عمل به‌صورت متناوب در تار و پود فرش تکرار می‌شود. با کوبیده شدن گره‌های فرش توسط شانه آهنی، بافت فرش بسیار محکم‌تر می‌شود. نقش فرش‌های این منطقه بیشتر شامل طرح‌های منظم است و به نسبت نوع روستایی آن، دارای خطوط ملایم‌تر و نقشمایه‌های طبیعی‌تری است.
فرش دستباف کرمانشاه
بخش دیگری از انواع فرش‌های اقوام کرد در کرمانشاه بافته می‌شود. نقوشی هندسی با تاکید بر خطوط و توجه به جزئیات از خصوصیات فرش کرمانشاه است. نقشه‌های محلی شناخته شده نام روستاهای معینی را بر خود دارند، مانند: نقشه‌های کیونانی، حسین‌آبادی، اکبرآبادی. همچنین بافته‌های سایر روستاها نیز با این عناوین شناخته می‌شود.
در فرهنگ فرشبافی کرمانشاه واژه گل به معنی نقش به کار برده می‌شود و منظور از گل نقشه کلی قالی است مانند: گل اکبر آباد (گل ترنجی). ریزه گل نیز به معنی خرده نقشه می‌باشد. این نقوش با نام‌های متنوع و ویژگی‌های مخصوص به خود، ابداع بومیان منطقه است. در میان انواع فرش کردی «نقش بازوبندی» که آن را در بعضی روستاهای سنقر «شیرین شکر» هم می‌نامند، تنها نقش بومی است که هنوز هم بازار خوبی دارد.
نقشه‌های متداول و مرسوم در منطقه، از چندین نقش شناخته‌شده تشکیل یافته‌اند که در انواع فرش کردی به‌کار می‌روند. این نقشه‌ها عبارتند از: نقشه دار گل، بازوبندی، سماوری، عبداللهی، اکبرآبادی، حسین آبادی، کیونانی که در بازار به نام‌های خانم بافت و تخت جمشیدی نیز شهرت دارد. بخش مهمی از فرش‌های کرمانشاه در شهرستان سنقر بخش کلیایی بافته می‌شود، بافت فرش کلیایی پیشنه‌ای 400 ساله دارد. از نقش‌های معروف قالی کلیایی می‌توان به بازوبندی، ماهیتی، طوق و ترنج اشاره کرد.
فرش کردی در آذربایجان غربی
فرش مهاباد از فرش‌های سبک روستایی است که در منطقه مهاباد واقع در استان آذربایجان غربی بافته می‌شود و در دسته‌بندی فرش کردی قرار می‌گیرد. در این قالی از گره متقارن با تار و پود پنبه‌ای و پرز پشمی استفاده شده است. طرح هندسی از طرح‌های رایج و رنگ‌ها معمولا قرمز، آبی، عاجی و بژ است. امروزه انواع فرش‌های دستباف منطقه مهاباد در طرح‌های قبا، ماهی، افشار و… تولید و روانه بازار می‌شود.
فرش کردی قوچان و بجنورد
از دیگر تولیدکنندگان انواع فرش دستباف کردی، شهرهای قوچان و بیرجند در استان خراسان رضوی است. شاه ایران در سده‌های هفدهم و هجدهم میلادی این اقوام را مجبور کرد که برای محافظت از مرزهای ایران در برابر هجوم ترکمن‌ها و ازبک‌ها، به این ناحیه مهاجرت کنند. کردهای قوچان طرح‌های فرشبافی همسایگان بلوچ و ترکمن خود را ظرف این سیصد سال مجاورت، اقتباس کردند.
فرش دستباف کردهای شمال شرقی ایران در نگاه اول تفاوتی با فرش بلوچی ندارد؛ اما با دقت بیشتر متوجه رنگ‌بندی متنوع‌تر و ملایم‌تر، خطوط نه‌چندان صاف، استفاده بی‌قاعده از گل‌ها و حیوانات در طرح اصلی دیده می‌شود و می‌توان آن را به خوبی از دیگر فرش‌های شرقی تشخیص داد. نکته دیگر اینکه انواع فرش کردی همواره با گره‌های متقارن بافته می‌شود، حال آن که فرش‌های بلوچ و ترکمن عمدتاً با گره نامتقارن بافته می‌شوند.
همچنین بخوانید: قالی راور گلزاری در میان کویر